ایرج امینی- معاون آمار و اطلاعات سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان
پروانه کرمی-رئیس گروه حساب های منطقه ای و محاسبات قیمت سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان
عملکرد فعالیت‌های اقتصادی یک کشور در یک دوره معین،از طریق تهیه و تنظیم حساب‌های ملی برای آن دوره به تصویر کشیده می‌شود. حساب‌های منطقه‌ای همانند حساب‌های ملی شاخص‌هایی را برای اندازه‌گیری ادواری عملکرد اقتصاد منطقه به‌دست می‌دهد که از طریق آن می‌توان بر مبنای تحقیق و مطالعه روابط بین متغیرهای اقتصادی از طریق مقایسه اطلاعات مربوط به مناطق مختلف در یک زمان و یا اطلاعات مربوط به یک منطقه طی زمان‌های مختلف به چگونگی جریان رشد و توسعه در مناطق پی برد و به وسیله آن روند تحولات اقتصادی مناطق را پیش بینی کرد. از طریق مقایسه اطلاعات مربوط به مناطق مختلف در یک زمان و یا اطلاعات مربوط به یک منطقه طی زمان های مختلف می‌توان به چگونگی جریان رشد و توسعه در مناطق پی برد و به وسیله آن روند تحولات اقتصادی مناطق را پیش بینی کرد. از طریق این طلاعات می توان اثرات سیاست های ملی و منطقه ای را بر اقتصاد منطقه ارزیابی نمود. نابرابری های منطقه ای را شناخت و سیاست های لازم را به منظور رشد و توسعه هماهنگ مناطق طراحی کرد. برای مشخص شدن عملکرد اقتصاد لازم است مبادلاتی که بین بخش های مختلف اقتصادی صورت می گیرد مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. محصول ناخالص داخلی که یکی از شاخص‌های کلیدی در سطح کلان می‌باشد مهمترین ابزار اطلاعاتی برای تصمیم‌گیری ها و سیاست‌گذاری‌های اقتصادی به شمار می‌رود.
در حساب‌های اقتصادی برای بررسی میزان و چگونگی تغیر واقعی ظرفیت‌های تولیدی می‌بایستی عامل قیمت از حساب‌های جاری حذف شود تا تنها تغییرات مقداری مشخص گردد. به بیان دیگر تغییراتی که در اثر گذشت زمان در ارزش کالاها و خدمات بوجود می‌آید از دو عامل تغییر قیمت کالاها و خدمات و تغییر حجم آن‌ها تشکیل شده است لذا برای اندازه‌گیری رشد واقعی عملکرد فعالیت‌های اقتصادی لازم است تغییرات حاصل از قیمت کالاها و خدمات را حذف کرده و افزایش یا کاهش حجم آن‌ها را محاسبه نمود. محاسبه محصول ناخالص داخلی و ارزش افزوده بخش‌های اقتصادی به قیمت‌های ثابت گویای روند واقعی‌تر جریان‌های اقتصادی در جامعه مورد نظر است.
حساب‌های منطقه‌ای مجموعه‌ای از اطلاعات آماری است که به صورت جامع و هدفمند مطالعه‌ی کمی و منظم فعالیت‌های اقتصادی یک منطقه مشخص را برای یک دوره‌ی زمانی مشخص که به طور معمول یک سال است امکان پذیر می‌سازد.
همان‌طور که داده‌های حساب‌های ملی مهمترین ابزار آماری در فرآیند برنامه‌ریزها،سیاستگذاری‌ها و تحلیل‌های اقتصادی در سطح ملی به‌شمار می‌رود،داده‌های حساب‌های منطقه‌ای همین نقش را در سطح مناطق و البته با خصوصیتی بسیار کارآمدتر ایفا می‌نمایند.
دسترسی به حساب‌های منطقه‌ای علاوه بر اینکه می‌تواند در چاره‌جویی و رفع مشکلات اقتصادی و سیاسی خاص مناطق راهگشا باشد از طریق فراهم آوردن ابزارهای آماری کافی برای بررسی عملکرد اقتصاد منطقه‌ای و تحلیل امکانات و پتانسیل‌های منطقه‌ای بستر مناسب را برای تنظیم و تهیه هر چه دقیق تر و هماهنگ‌تر سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های اقتصادی در سطح کلان را فراهم می‌سازد.
به‌طور کلی اهمیت و مزیت حساب‌های منطقه‌ای را می‌توان در چند مورد خلاصه کرد:
- تهیه حساب‌های منطقه‌ای به دلیل اینکه عمدتا از روش جز به کل است موجب دقیق تر شدن آمارهای حساب‌های ملی خواهد شد.
- مقایسه عملکرد استان‌های مختلف در سطح ملی تصویر دقیقی از کارایی و رشد متوازن سیاست‌های دولت ارائه می‌دهد. ضمن اینکه بررسی وضعیت توسعه متوازن در استان‌های مختلف به تفکیک رشته فعالیت،نقش و اهمیت هر استان را در هر رشته فعالیت نشان می‌دهد.
- بررسی روند توسعه در هر منطقه و مقایسه آن با سال‌های قبل می‌تواند نتیجه عملکرد سیاست‌ها را بهتر مشخص کند.
- امکان برنامه‌ریزی برای بهبود عملکرد در سطح استان و ملی فراهم می‌شود.
- با توجه به اختیارات استانداران،حساب‌های منطقه‌ای می‌تواند فرایند برنامه‌ریزی آن‌ها را بهتر نمایان سازد
- استفاده درست از نتایج حساب‌های منطقه‌ای و تصمیم‌گیری دقیق،باعث افزایش همگرایی استان‌ها در توسعه اقتصادی می‌شود
- سرمایه‌گذاران و کارآفرینان می‌توانند با استفاده از اطلاعات ریز وضعیت جاری استان‌ها تصمیم و گزینه بهینه را انتخاب نمایند.
مواردی که به آن اشاره شد تنها بخشی از نقاط قوت حساب‌های منطقه‌ای است و همین امر باعث شده که متقاضیان مختلفی از جمله، نمایندگان مجلس، نهادهای و سازمان‌های ملی و منطقه‌ای استانداران چشم انتظار انتشار آخرین اطلاعات حساب‌های منطقه‌ای بوده و پیش بینی می‌شود با فرهنگ سازی لازم، کاربرد آمار حساب‌های منطقه ای فراگیر شود.
به این ترتیب در صورت تقویت و گسترش حساب‌های منطقه‌ای و محاسبه آن به قیمت ثابت، این حساب‌ها می‌تواند به عنوان پایه و اساس حساب‌های ملی نقش‌آفرینی کند.
لزوم محاسبه حساب منطقه‌ای به قیمت ثابت
حساب منطقه‌ای یکی از ابزارهایی است که می‌تواند علاوه بر اینکه درجه رشد متوازن در استان‌های مختلف را مورد ارزیابی قرار دهد بلکه عملکرد تولید استان در رشته فعالیت‌های مختلف را نیز منعکس نماید. از این رو محاسبه حساب منطقه‌ای به قیمت ثابت اهمیت پیدا می‌کند. اما در حال حاضر حساب منطقه‌ای به قیمت جاری محاسبه می‌شود و همان‌طور که می‌دانیم برای رصد رشد اقتصادی استان و به تبع آن رشد متوازن منطقه‌ای، لازم است که حساب منطقه‌ای به قیمت ثابت تبدیل شود.
برای محاسبه محصول ناخالص منطقه‌ای به قیمت ثابت نیاز به شاخص قیمت تولید کننده منطقه‌ای، شاخص قیمت مصرف کننده منطقه‌ای، شاخص مقداری استانی و اقلام مقداری استانی است. بیشتر کشورها از شاخص قیمت ملی برای این هدف استفاده می‌کنند، هر چند این روش یک روش کامل محسوب نمی‌شود اما یک روش قابل قبول است.
توصیه های بین المللی برای محاسبه حساب منطقه‌ای به قیمت ثابت
از آنجا که اطلاعات شاخص قیمت‌های منطقه‌ای در برخی کشورها فقط برای بعضی فعالیت‌ها و محصولات وجود دارد. بنابراین راهنمای اندازه گیری قیمت و حجم حساب‌های ملی به‌طور کامل برای حساب منطقه‌ای کاربرد نخواهد داشت. اما بر اساس دستورالعمل حساب‌های منطقه‌ای یورواستات سه اصل برای اندازه‌گیری حساب منطقه‌ای به قیمت ثابت ارائه شده است.
۱.سطح اولیه تجمیع به نحوی مشخص شود که امکان تعدیل با جزئیات وجود داشته باشد.
- انتخاب فرمول شاخص و سال پایه از دیگر اصول مورد نظر راهنما می‌باشد. شاخص مقداری باید با فرمول لاسپیرز و شاخص قیمت می‌بایست با شاخص پاشه محاسبه شود.
- سری زمانی ارزش افزوده در قیمت‌های سال مرجع: در این رابطه باید بین سال مرجع و سال پایه تفاوت قائل شویم،سال پایه سالی است که قیمت جاری آن برای وزن دهی اندازه حجم واقعی اقتصادی مشتق از سطح اولیه تجمیع استفاده شود.در این مورد به خصوص منظور وزن سال قبل می‌باشد
سرجمع‌های اولیه
در محاسبات قیمت و حجم می‌بایست از جزئی‌ترین سطح سرجمع استفاده شود. برای شاخص‌ها نسبت میانگین هندسی قیمت‌ها یا نسبت میانگین حسابی قیمت‌ها، دو فرمولی هستند که باید در سرجمع‌های اولیه به‌کار گرفته شوند. میانگین حسابی قیمت‌های نسبی را فقط می‌توان در موارد استثنایی هنگامی به کار گرفت که مقایسه پذیر باشد.
سطحی که در آن سرجمع کلان به سرجمع اولیه تغییر می‌کند
سطح سرجمع اولیه با سایر ویژگی‌های طراحی از قبیل راهکارهای نمونه گیری و موجود بودن اطلاعات وزنی،در تعامل قرار دارد. بسته به منشا وزنی‌هایی که مورد استفاده قرار می‌گیرند،سرجمع اولیه در کشورهای مختلف می‌تواند از سطوح متفاوت آغاز شود؛ این امر در مورد سلسله مراتب منبع اطلاع،قلمرو جغرافیایی محصول نیز صدق می‌کند.
دوره پایه:
دوره پایه معمولا به معنای دوره‌ای است که همه دوره‌های دیگر با آن مقایسه می‌شوند اما این اصطلاح می‌تواند در موارد مختلف معانی متفاوت داشته باشد. سه نوع دوره پایه را می‌توان از هم متمایز کرد:
دوره مرجع قیمتی: دوره‌ای است که در آن قیمت‌های سایر دوره ها با قیمت‌های آن دوره سنجیده می‌شود. در کسر قیمت‌های نسبی که برای محاسبه شاخص مورد استفاده قرار می‌گیرد،
دوره مرجع وزنی: معمولا دوره‌ای است یکساله و بیشتر که در آن هزینه‌ها به مثابه وزن(ضرایب اهمیت)شاخص مورد استفاده قرار می‌گیرند. هنگامی که هزینه‌ها ترکیبی باشند دوره مرجع وزنی دوره‌ای است که مقادیر به آن ارجاع داده می‌شوند.
دوره مرجع شاخص: دوره‌ای است که در آن عدد شاخص برابر با ۱۰۰ در نظر گرفته می شوند.
نحوه انتخاب فرمول
انتخاب فرمول مورد استفاده شاخص در دو سطح انجام می‌گیرد:
سطح فرمول کلان: یعنی انتخاب یک شاخص زنجیره‌ای با پیوندهای سالانه و انتخاب یک شاخص پایه ثابت با پیوندهای تا ۵ سال
سطح فرمول خرد: در هر یک از سطوح، هم برای قیمت‌ها و هم برای وزن‌ها مساله دوره مرجع وجود دارد.
فرمول شاخص کل
معمولا شاخص مورد استفاده برای سنجش تغییرات در اکثر کشورها شاخص لاسپیرز است برای انجام این کار از وزن‌های هزینه‌ای استفاده می‌شود که بازتاب مناسبی از الگوی مصرف جمعیت مصرف کننده در دوره مرجع وزن هستند.
در عمل در تهیه شاخص‌ها از سه نوع دوره پایه استفاده می‌شود:
- دوره پایه‌ای که حجم وزن‌های هزینه‌ای جاری به آن مربوط می‌شود (دوره مرجع وزن)
- دوره پایه‌ای که بر اساس آن تغییر قیمت جاری اندازه‌گیری می‌شود،یعنی مرجع زمانی قیمت‌های مورد استفاده در ارزش‌گذاری بر حجم وزن‌های جاری (دوره مرجع شاخص)
- دوره‌ای که در آن پایه شاخص ۱۰۰ در نظر گرفته می‌شود(دوره پایه شاخص)
معیارهای قیمت و حجم در محاسبات ملی
اندازه‌گیری حجم و قیمت، تجزیه ارزش مبادله به قیمت‌های جاری به دو جز قیمت و حجم است. در واقع جز، قیمت باید فقط تغییرات حاصل از تغییرات قیمت را در بر داشته باشد. در حالی که سایر تغییرات (تغییرات مربوط به مقدار، کیفیت و تغییرات ترکیبی)در تغییرات حجم دیده شود. هدف این است که تحلیل شود در کل مجموعه چه تغییراتی ناشی از تغییرات قیمت بوده و کدام یک از آن‌ها به تغییرات حجم مربوط است. این همان اندازه‌گیری قیمت ثابت است که دلالت بر تحلیل مبادلات اقتصادی ارزش گذاری شده به قیمت ثابت دارد.
محاسبهGDP به قیمت ثابت اندازه‌گیری حجمیGDP نیز نامیده می‌شود. اصطلاح «معیار حجم» برای تجمیع‌هایی بدون قیمت و مقدار نظیر ارزش افزوده یا GDP که مفاهیمی متفاوت از محصولات دارای قیمت و مقدار قابل اندازه‌گیری هستند،به کار می‌رود.
اعداد شاخص
اعداد شاخص کمیت‌‌هایی هستند که به صورت درصد، نوسان‌های عوامل متغیر(قیمت،مقدار) را در طول زمان یا مکان اندازه‌گیری می‌کنند. شاخص‌های قیمت یا مکانی هستند یا زمانی.
شاخص قیمت‌های واحد،اطلاعات پایه‌ای هستند که برای به‌دست آوردن شاخص‌های تجمیعی با استفاده از وزن به‌کار می‌روند. به‌طور مثال شاخص قیمت مصرف کننده تجمیعی از جمع شاخص‌های قیمت مصرف کننده تفضیلی کالاها و خدمات مصرف شده توسط خانوار و وزن داده شده به‌وسیله سهم هر محصول در سبد کالاها و خدمات مصرف کننده به‌دست می‌آید. یک شاخص قیمت ساده به طور مثال برای تلویزیون نیز یک شاخص تجمیعی است زیرا باید تغییرات قیمت گروهی از محصولات در سایرها،ویژگی‌ها و کیفیت‌های مختلف که در طول سال تغییر کرده است را منعکس کند.
شاخص‌های مکانی قیمت
شاخص مکانی قیمت شاخصی است که متوسط سطح قیمت مجموعه مشخصی از کالاها و خدمات را در یک زمان معین ولی در مکان‌های متفاوت اندازه‌گیری می‌کند. به عبارت دیگر این شاخص، قیمت یک قلم کالا یا خدمت را در مناطق مختلف یک کشور یا در کشورهای مختلف در یک دوره زمانی مشخص مورد مقایسه قرار می‌دهد. در این شاخص یک مکان یا یک کشور خاص مرجع تمام مقایسه‌ها قرار می‌گیرد.
شاخص‌های زمانی قیمت
شاخص زمانی شاخصی است که متوسط تغییرات قیمت مجموعه یا سبد مشخصی از کالاها و خدمات را نسبت به یک زمان معین که دوره پایه نامیده می‌شود اندازه‌گیری می‌کند. کالاها و خدمات در مراحل مختلف تولید،توزیع و مصرف دارای قیمت‌های متفاوت بوده و هر یک از این مراحل شاخص قیمت خاص خود را دارد که تغییرات قیمت کالا و خدمات را در آن مرحله نشان می‌دهد و هر یک کاربرد مشخصی دارند.
تفاوت بین قیمت،حجم،کمیت و کیفیت
ماهیت برآورد به قیمت ثابت از جنبه‌های اساسی با برآورد به قیمت‌های جاری متفاوت است. حساب‌های به قیمت جاری در چارچوب حسابداری را می‌توان به عنوان تجمیعی از مبادلات که اتفاق می‌افتد نشان داد. در حالی که حساب‌های به قیمت ثابت،وضعیت اقتصادی یک سال مشخص را به قیمت یک سال دیگر تشریح می‌کند. در واقع مبادلات سال جاری عینا مشابه قیمت‌های سال مورد نظر اتفاق نمی‌افتد.
در اقتصاد اغلب محصولات با کیفیت‌های گوناگون و هر یک با قیمت خاص خود وجود دارند. محصولات با کیفیت‌های گوناگون آن قدر با یکدیگر متفاوتند که از نظر اقتصادی به سادگی قابل تشخیص هستند. هر چند آن قدر هم مشابه هستند که با یک اسم عام شناخته می‌شوند.اختلاف در کیفیت می‌تواند با تحویل در مکان‌های مختلف یا ساعات مختلف روز یا دوره‌های مختلف سال منعکس شود.اختلاف در شرایط فروش، شرایط یا محیطی که کالا یا خدمت در آن عرضه می‌شود نیز جنبه‌های مختلف کیفیت هستند.
تغییر کیفیت در طول زمان باید به عنوان تغییر در حجم و نه تغییر در قیمت منظور شود. تغییرات ترکیبی در یک مبادله ناشی از تغییری از یا به محصولاتی با کیفیت بالاتر نیز باید به عنوان تغییر در حجم ثبت شود
بنابر این شاخص حجم باید به سه مورد زیر تفکیک شود:
- تغییرات به علت تغییر مقدار محصولات
- تغییرات به علت تغییر ویژگی محصولات
- تغییرات به علت تغییرات ترکیبی یک محصول
اصول کلی در محاسبه GDP به قیمت ثابت
GDP به قیمت ثابت از طریق اندازه گیری به قیمت ثابت مصرفGDP به دست می‌آید که شامل هزینه مصرف نهایی،تشکیل سرمایه ناخالص و صادرات منهای واردات می‌باشد. مصارف نهایی با شاخص‌های قیمت مربوط و مناسب تعدیل می‌شوند.این محاسبه بر اساس روش هزینه نهایی محاسبه GDPقرار دارد.
GDP به قیمت ثابت(اندازه‌گیری حجم)همچنین می‌تواند از طریق روش تولید به‌دست آید. در این روش GDP به قیمت ثابت جمع ارزش افزوده رشته فعالیت‌ها به قیمت ثابت به علاوه مالیات منهای یارانه بر محصول تعدیل شده است. مالیات یا یارانه به قیمت ثابت می‌تواند به‌وسیله نرخ یارانه یا مالیات سال پایه،اگر نرخ‌ها تغییر نکند، محاسبه شود.
