امروزه دستیابی به رشد اقتصادی از طریق ارتقای بهره وری از مهمترین اهداف اقتصادی کشورها به شمار می رود.مصادیق بهره وری به طور صریح و ضمنی در برنامه های توسعه اقتصادی مدنظر قرار گرفته است شناسایی و رفع موانع افزایش بهره و ری از اهمیت به سزایی برخوردار می باشد.

بهره وری ازنظر مفهومی به معنای استفاده موثر و کارآمد از منابع در فرایند تولید است.همچنین در مبحث بهره وری این اعتقاد وجود دارد که هر روز می توان کارها را بهتر از روز قبل انجام داد و در نتیجه امکان افزایش مستمر بهره وری وجود دارد. از دید سولو، جزء باقیمانده رشد تولید همان بهره وری کل عوامل تولید می باشد،   یعنی بخشی از رشد تولید که مربوط به نیروی کار، سرمایه فیزیکی و نهاده های واسطه نیست. به عبارت دیگر، بخشی از افزایش تولید از محل افزایش بهره وری کل عوامل تولید بوده و از طریق، بهره گیری مطلوب تر از ظرفیتهای موجود در قالب بهبود کیفیت نهاده های تولید و اصلاح ساختارها و نهادهای ذیربط ممکن می باشد. این رویکرد در ادبیات اقتصادی، به رویکرد “بهره‌ور محور” مشهور می باشد.

در حال حاضر، اهمیت بهره وری در افزایش تولید ملی پذیرفته شده است. وقتی بهره وری افزایش   می یابد، تولید ناخالص ملی سریعتر از عوامل تولید افزایش خواهد یافت و متوسط تولید نیز به ازای هر واحد عوامل تولید افزایش می‌یابد. همچنین، نقش بهبود بهره وری در کاهش هزینه ها و توسعه صادرات حائز اهمیت است. علاوه بر این، ارتقای بهره وری به صرفه جویی در استفاده از منابع تولید وکاهش آثار سوء زیست محیطی منجرمیشود که در فرایند توسعه پایدار از اهمیت به سزایی برخورداراست. بالاخره بهره وری عوامل تولید به همراه قیمتهای آنها، از عوامل تعیین کننده قیمت تولید کننده می باشند.

بهره وری، ترجمه واژه Productivityاست – به معنای قدرت تولید، بارور و مولد بودن – و عبارت است از « استفاده بهینه از منابع تولیدی (نیروی کار، سرمایه، تجهیزات و تسهیلات، انرژی و مواد) و مدیریت علمی، کاهش هزینه های تولید، از بین بردن ضایعات، گسترش بازارها و مانند آن. امروزه بهره وری از دیدگاه مهندسان، مدیران، اقتصاددانان، جامعه شناسان و … دارای مفاهیم مختلفی است.

• مهندسان، ارتقای بهره وری را به معنای انجام بیشتر کار با کمترین هزینه می دانند.
• دانشمندان، ارتقای بهره وری را انجام کار هوشمندانه و آگاهانه می دانند.
• مدیران، ارتقای بهره وری را به معنای دستیابی به همه چیز در کنار هم می دانند.
• اقتصاددانان، ارتقای بهره وری را به معنای تولید محصول بیشتر با استفاده از منابع و امکانات موجود (یعنی استفاده موثرتر از عوامل تولید( می دانند.
• مدیران مالی، بالا بودن بهره وری را دستیابی به سود بیشتر می دانند.
• از نظر فلاسفه، بالابودن بهره وری یعنی علم به این امر که بهترین کار انجام شده است.
• سازمان بین المللی کار چنین بیان می کند که محصولات مختلف با ادغام چهار عامل اصلی زمین، سرمایه، کار و سازمان دهی حاصل می شود. نسبت این عوامل به تولید معیاری برای سنجش بهره وری است.
  ·آژانس بهره وری اروپا بهره وری را درجه استفاده موثر از هر یک از عوامل تولید دانسته ومعتقد است که بهره وری یک دیدگاه فکری بوده که همواره می خواهد آنچه در حال حاضر موجود است را بهبود بخشد.
• مرکز بهره وری ژاپن هدف بهبود بهره وری را به حداکثر رساندن استفاده از منابع، نیروی انسانی، تسهیلات و غیره به روش علمی و با کاهش هزینه های تولید، گسترش بازارها، افزایش اشتغال، کوشش برای افزایش دستمزدهای واقعی و بهبود معیارهای زندگی می داند آن گونه که به نفع کارکنان، مدیران و مصرف کننده باشد )

بدین ترتیب جدا از این که به کدام یک ازدیدگاه ها، مربوط است، برای بهبود سطح کیفیت زندگی و توسعه اقتصادی در تمام تعاریف صورت گرفته، برای بهره وری، نکات مشترکی قابل توجه بوده که ترکیب آنها می تواند هدف غایی  بهره وری را تحقق بخشد. این نکات عبارتند از:

.۱فرآیند بودن بهره وری .۲نقش بارز فرهنگ وباورها .۳علمی بودن بهره وری .۴منطقی بودن فرآیندها .۵هدفدار بودن بهره وری که همان توسعه پایدار و افزایش سطح رفاه جامعه است .۶ایجاد ارزش افزوده برای جامعه ومردم .۷افزایش سطح تولید .۸کاهش به کارگیری عوامل تولید .۹مدت زمان مورد نظر.

بهره وری نه تنها می تواند در رشد پایدار اقتصادی موثر واقع گردد، بلکه سرمایه گذاری مجدد را نیز به شدت کاهش و امکان توسعه سرمایه گذاری پایدار و همه جانبه را فراهم می سازد. با نگاهی به تجربیات سایر کشور ها مشاهده می شود در اکثر فرآیندهای تولیدی، سهم بهره‌وری عوامل تولید از ذخیره و سرمایه گذاری منابع و عوامل تولید در رشد اقتصادی بسیار بیشتر بوده است و اصولا با توجه به محدودیت منابع و عوامل تولید و رشد روزافزون نیازها وهمچنین کاهش وابستگی اقتصادی و توسعه تجارت و افزایش سطح رفاه اجتماعی، باید از منابع موجود استفاده بهینه به عمل آورد. از این رو در همه جوامع، بهره‌وری به عنوان یک ضرورت تاریخی و وظیفه نسل فعلی قلمداد می شود. آدام اسمیت معتقد است کاهش بهره‌وری، باعث کاهش درآمد و کاهش سطح زندگی می شود و موجب اصلی توسعه نیافتگی است وکاهش سطح زندگی نیز به نوبه خود سطح بهره‌وری را پایین می آورد.
به عنوان مثال در کشورهای توسعه یافته که جایز رتبه‌های اول در رقابت پذیری در عرصه تجارت جهانی‌اند، عمدتا بیشتر از %۵۰رشد تولید ناخالص داخلی آن، از محل بهره‌وری عوامل تولید تامین می شود.

در کشوری مثل ژاپن بارتبه هفدهم در عرصه رقابت پذیری اقتصاد دنیا حدود %۵۳ازرشد تولید ناخالص داخلی آن از محل بهره وری عوامل تولید تامین می شود. بر اساس گزارش سازمان بهره‌وری آسیای (APO)سهم بهره‌وری عوامل تولید کشور ایران از رشد تولیدناخالص داخلی بسیار پایین تر از متوسط کشورهای توسعه یافته است.

شاخص های بهره وری و انوع آن:

به طور کلی شاخص های بهره وری به دو دسته شاخصهای بهره وری جزیی و شاخصهای بهره وری کلی عوامل تولید تقسیم میشوند. در شاخص‌های بهره‌وری جزیی ارتباط ستاده با یک نهاده، مورد توجه قرار دارد.

در حالی که در شاخص های بهره وری کل عوامل تولید، ارتباط ستاده با کل نهاده ها مورد بررسی قرار می گیرد شاخصهای جزیی بهره وری عوامل تولید این شاخص ها از تقسیم ارزش افزوده بر یک مقدار نهاده معین بدست می آید و به منظور خارج ساختن تورم، لازم است ارزش افزوده به قیمت ثابت سال پایه مورد استفاده قرار گیرد . شاخص های بهره وری جزیی عمدتا به شرح زیر می باشند:

-۱-۱-۳-۲شاخص بهره وری نیروی کار

برای اندازه گیری بهره وری نیروی کار در سطح یک بخش از اقتصاد می توان از نسبت ارزش افزوده به تعداد شاغلین استفاده کرد . در صورتیکه علاوه بر اطلاع از تعداد شاغلان، اطلاعات در مورد ساعات کار انجام شده یا ساعات کار پرداخت شده نیز موجود باشد ، می توان در مخرج کسر شاخص به جای تعداد شاغلان از هر یک از این اطلاعات مذکور به عنوان مثال نفر – ساعت کار مصرف شده استفاده کرد و در نتیجه بهره وری نیروی کار با دقت بیشتری بدست می آید. بهره وری نیروی کار رایج ترین مقیاسی است که در مورد یک اقتصاد، صنعت و یا یک واحد تولیدی بکار برده می شود. از دلایل این امر می توان به سهم نسبتا زیاد هزینه نیروی کار در ارزش بسیاری از فرآورده ها و نیز موجود بودن اطلاعات مربوط به نهاده نیروی کار در مقایسه با آمار و اطلاعات موجود مربوط به نهاده های دیگر مانند سرمایه اشاره نمود. تغییرات بهره وری نیروی کار به دلایل مختلفی نظیر تغییر سطح کیفی نیروی کار بواسطه آموزش،کسب تجربه و تخصص در کار، تغییر شرایط کار، مهارت در مدیریت و … می باشد. شناسایی علت یا علل تغییر بهره وری نیروی کار از اهمیت خاصی برخوردار می باشد، زیرا از این طریق می توان روند تغییر بهره وری نیروی کار را در جهت دلخواه تغییر داد.

شاخص بهره وری سرمایه برای اندازه گیری بهره‌وری سرمایه در یک بخش از اقتصاد، از نسبت ارزش افزوده به موجودی سرمایه در آن بخش استفاده می شود. معمولا در محاسبه این شاخص ابتدا ارزش افزوده و ارزش موجودی سرمایه ثابت، از قیمت های جاری به قیمت های ثابت سال پایه تبدیل و سپس از تقسیم ارزش افزوده بر موجودی سرمایه، بهره وری سرمایه به قیمت ثابت حاصل می گردد. مشکل عمده ای که بعضی از کشورهای در حال توسعه در این خصوص دارند، فقدان آمار مربوط به موجودی سرمایه می باشد و معمولا موسسات تحقیقاتی از طریق تعریف های خاص و بکارگیری مدلهای مختلف به محاسبه آن اقدام می نمایند . روشی که توسط سازمان ملل متحد توصیه می گردد روش PIM4    می باشد. با استفاده از این می توان ارزش موجودی سرمایه ثابت را محاسبه و سپس با استفاده از آن شاخص های بهره وری سرمایه را محاسبه نمود. موجودی سرمایه در مفهوم عام آن شامل مجموع سرمایه گذاریهای انجام شده در طی یک دوره منهای استهلاک سرمایه گذاریهای انجام شده در آن دوره می باشد. این روش مختص کشورهایی است که بطور نسبی دارای امکانات آماری بهتر و پیشرفته تر می باشند. بدیهی است هر قدر تفکیک کالاهای سرمایه ای تفصیلی تر و برآورد عمر مفید کالاها واقع بینانه تر باشد، برآورد استهلاک دقیق تر خواهد بود. در عمل کالاهای سرمایه ای که موجودی سرمایه کشور و یا بخش های مختلف اقتصادی را تشکیل می دهد به دو گروه ماشین آلات و ساختمان تقسیم شده است. تغییرات بهره وری سرمایه می تواند به دلایل مختلفی نظیر :پیشرفت فنی، تغییر میزان اشتغال نیروی کار، پیشرفت فنی از طریق معرفی ماشین آلات جدید و با کارایی بالاتر صورت گیرد

شاخص بهره وری کل عوامل (TFP)

شاخص بهره وری کل عوامل)نیروی کار و سرمایه به صورت توام( به مفهوم نسبت ستانده به داده ها می باشد. و در واقع بیانگر متوسط تولید به ازای هر واحد از کل منابع تولید است. شاخص مزبور بیانگر برآیند تحولات            بهره وری نیروی کار وسرمایه می باشد. رشد تولید ناخالص داخلی درسطح ملی و یا ارزش افزوده در هریک از بخشهای اقتصادی از طریق دو منبع انجام می گیرد:

(۱افزایش نهاده ها (نیروی کار و سرمایه( (۲بهبود ساختارها(ماشین آلات و تجهیزات، بهبود کیفیت نیروی کار و مدیریت و…( شایان ذکر است در موقعیت کنونی بواسطه رقابت فشرده ای که بین کشورها برای کسب سهم بیشتری از تجارت جهانی وجود دارد، آنها سعی می کنند تا رشد تولید ناخالص داخلی یا ارزش افزوده بخشها را حتی الامکان از طریق بهبود ساختارها تامین نمایند. به بیان دیگر به جای اینکه تعداد نیروی انسانی را افزایش دهند تلاش می کنند تا با اجرای برنامه های آموزشی کوتاه مدت تخصصی، سطح مهارت شاغلین را افزایش دهند و یا اینکه به جای ایجاد ظرفیت های جدید، سعی می کنند که ظرفیتهای موجود را به آخرین فناوری های نوین مجهز نمایند و به این ترتیب محصولاتی با کیفیت بهتر تولید نموده و توان رقابت پذیری خود را افزایش دهند.

منابع:

• اقتصاد به زبان ساده
• فصلنامه علمی-پژوهشی دانش های تحلیل اوراق بهادار
• راهنمای اندازه گیری شاخص های بهره وری و نیروی کار و سرمایه و بهره وری کل عوامی در بخش ها: سازمان ملی بهره وری