بدون تردید مهمترین اثر تاریخی در روستای خویین شهرزیرزمینی دژمنده است.

به گزارش همدلی‌زنجان؛ دژمنده پناهگاه شگفت انگیز زیر زمینی در عمق تقریبی ۴۰ متری از سطح زمین ایجاد شده که دارای دالانهای طولانی زیر زمینی است که اطاقهای متعددی در آن وجود دارد و تصویر بازارچه و محله ای را در ذهن تداعی می کند که در زمانهای خاصی مردم از آن به عنوان محل اختفا یا پناهگاه استفاده می کردند.

این اثر تاریخی بسیار استثنایی است که در دل زمین کنده شده است. توسط معماران خبره ای که همه جوانب را در نظر گرفته بوده اند ساخته شده چرا که در سقف های سنگی این بنای تاریخی منافذی تعبیه شده بود تا تهویه هوا به خوبی صورت گیرد.

 همچنین درب سنگی نسبتا بزرگی که به نظر می رسد در میانه مسیر اصلی این مجموعه قرار دارد و غار را به دو بخش اصلی و فرعی تقسیم می کند این درب سنگی دارای کتیبه ای هست که تا به امروز رمز گشایی نشده است.

این شهر زیر زمینی پیچ و خم های زیادی دارد که در زمان حمله دشمنان مانع پیشروی سریع آنها می شده و ساکنان قدیم خویین می توانستند از فرصت استفاده کرده و در خانه های تو در توی دژمنده پنهان شوند دژمنده اتاقک و راهروی زیادی دارد در بعضی از نقاط دژمنده می توان ایستاده حرکت کرد ولی اگر بخواهید تمام و کمال دژمنده را جستجو کنید باید سینه خیز رفتن را هم یاد بگیرید.

 محققان می گویند این بنا یکی از شگفتی های جهان است و حدودا ۶ کیلومتر هم طول دارد در مکان های مختلفی هم شکاف هایی برای روشن شدن مسیر تعبیه شده است این شهر زیر زمینی ورودی های مختلفی دارد ولی سه راه ورودی آن باز گشایی شده است راه ورودی اصلی از دره ای سرسبز معروف به (دره باغچه لری) می باشد.

 ساکنان قدیم خویین برای در امان ماندن از جنگ های آن زمان این شهر زیر زمینی را ساخته اند چرا که روی تپه های مرتفع روستای خویین چند برج دیده بانی هم ساخته شده بود که امروزه فقط یکی از این بناهای تاریخی بنام کمبذ یا میل باقی مانده است که به محض حمله قوم های مختلف دیده بانان مردم روستا را با خبر می کرده اند و مردم خویین به شهر زیر زمینی پناه می برده اند.

 این غار طبقات مختلفی دارد و راه های متعددی در طبقات مختلف این غار وجود دارد برخی مسدود و برخی همچنان باز است.

 برخی از محققان میراث فرهنگی قدمت آن را به دوران استیلای مغولان بر ایران تخمین می زنند در طی مسیر داخل غار حدودا یک کیلومتری از درب ورودی صدای شر شر آبی به گوش می رسد بر روی در سنگی که داخل شهر زیر زمینی قرار دارد یک سوراخ کوچک تعبیه شده که برای شناسایی افراد بوده و سپس اجازه ورود می داده اند.