خلاقیت، یکی از ویژگی های انسان است که با استعداد الهی می تواند بسیاری از چیزها را خـلق نـمـایـد. چـنـانچه خلاقیت و نوآوری را از صحنه زندگی بشر کنار بگذاریم ، در واقع تیر خلاص به حرکت ، پویایی ، بقا و حیات زندگی بشر زده ایم . زیرا رکود و تکرار حقیرانه زندگی مساوی مرگ و نابودی است .

در دنـیـای سـازمـانـی امـروز مدیران خلاق ، سازمان های خلاق وکارکنان خلاق اضلاع مثلث خـلاقـیـت هـسـتـنـد کـه بـدون هـر یـک خـلاقـیـت و نـوآوری بـه سـر مـنـزل مقصود نمی رسد. ساختار سازمانی مناسب ، حمایت ، پشتیبانی و تشویق لازم مدیران دو عـنـصـر اسـاسـی در خـلاقـیت افرادند. و زمینه ها و شرایط خلاقیت امری الزامی است که سازمان ها می بایست آن را فراهم سازند تا به اهداف مورد نظر دست یابند.

پـس از گـذشـت سال های متمادی ، دانش و تجربه بشری به اینجا رسید که برای تحقق آرمان ها، هدف ها، رفع نیازها، مشکلات و در نهایت پیشرفت همه جانبه جوامع بشری نیازمند سـازمـان در تمامی حوزه های اقتصادی ، سیاسی ، اجتماعی ، آموزشی ، فرهنگی ، امنیتی و مانند آنها هستند. و برای دستیابی به موارد مذکور چند قرنی است که در کشورهای مختلف جهان سازمان های کوچک و بزرگ جهانی ، منطقه ای و داخلی ایجاد شده است و روز به روز به ابعاد، پیچیدگی و انواع سازمان ها اضافه می شود. در واقع زندگی بشر امروزی بدون سازمان میسر نیست.

سـازمـان هـا بـرای بقاء و تداوم نقش مثبت و سازنده خود نیازمند افکار، اندیشه ها، نظرات تـازه و نـو هـستند تا با دریافت دیدگاه های نو مبتنی بر تحقیقات میدانی و اندیشه ها و تـئوری هـا بـتـوانـنـد پـویـایـی خـود را تـضـمـیـن کـنـنـد وگـرنـه رو بـه زوال و نابودی هستند. مقاومت سازمان ها در قبال تغییرات و تحولات جهانی و منطقه ای موجب حذف آنها شده و حتی قادر به حفظ وضع موجود نیز نخواهند بود.

خلاقیت،» «نوآوری» و «کارآفرینی،» مفاهیمی هستند که اغلب اشتباهاً به جای یکدیگر به کار برده می شوند، در حالی که هر یک از این واژه ها دارا معنی مشخصی است. «خلاقیت» را ظهور یک ایده نو و توانایی تلفیق ایده ها به شیوه ای منحصر به فرد برای برقراری ارتباط غیرمعمول بین ایده های مختلف و «نوآوری» را، فرآیند به کار بردن یک ایده خلاق و تبدیل به یک محصول، خدمت یا شیوه مفید تعریف کرده اند. خلاقیت اشاره به «ارائه چیزی نو» دارد، در حالی که نوآوری اشاره به «کاربرد چیزی نو» می کنند و «کارآفرین،» نیز کسی است که تمایل به پذیرش ریسک تا سازمانی را تأسیس کند و یک محصول جدید، خدمت جدید یا فرآیند جدید را در سازمان به کار اندازد .

نقش سه عامل مهم یعنی «خلاقیت،» «نوآوری» و «کارآفرینی،» به ترتیب زیر می توان خلاصه کرد:
خلاقیت یک توانایی فردی است که می تواند به یک اختراع یا ایده ای بکر توسط فرد خلاق منجر شود

نوآوری فرآیندی است که اختراع یا ایده را به محصول یا خدمتی که قابل عرضه در بازار است تبدیل می کند.
کارآفرینی ویژگی فردی است که با عزمی راسخ و با وجود موانع بسیار در رساندن یک محصول و یا ارایه ی خدمت جدیدی به بازار فرآیند نوآوری را با موفقیت هدایت می کند.

تعاریف خلاقیت و نوآوری

خلاقیت بـه مـعـنـای خلق کردن است . و در اصـطـلاح به معنای پدید آوردن چیزی از چیز دیگر به گونه ای منحصر به فرد است . بـه عـبـارت دیـگـر خـلاقـیـت بـه مـعـنـی کـم یـا زیـاد کـردن یـک پـدیـده و تـغـیـیـر شـکـل و یـا تـرکیب کردن آن با سایر پدیده ها، اشیاء و چیزها است . لذا خلاقیت به معنای خـلق کـردن چـیـزی تـازه و مـنـحـصـر بـه فـرد اسـت کـه به گونه ای مناسب و مفید، موجب حل یک مساءله ، سؤ ال یا نیاز علمی ، صنعتی ، اجتماعی و مانند آن باشد. (مقا)

فرآیند حساس شدن به مسائل، نقصها، پیدا کردن نقاط مبهم در معلومات، مشخص نمودن مشکل، جست و جو برای راه حل، حدس زدن و صورت بندی فرضیه ها درباره نواقص،آزمون فرضیه ها، تغییر در فرضیات و آزمون مجدد آنها و در نهایت اتصال عناصر مختلف به یکدیگر را خلاقیت می گویند.

بسیاری چنین می پندارند که خلاقیت یک ویژگی ذاتی و ارثی است که تنها برخی افراد خوشبخت با آن متولد می شوند. امروزه ثابت شده است که این توانایی در نوع بشر عمومیت دارد و همه در هنگام تولد به درجات گوناگون دارای این استعداد هستند. خلاقیت را به صورت های مختلف و متعددی تعریف کرده اند. اما در همه این تعارف دو مفهوم تازگی و نو بودن به همراه ارزشمندی و مناسب بودن مشترک می باشد و «نوآوری »۱از اعمال کلیدی در فرآیند کارآفرینی به شمار می رود. اکثر پژوهشگران و مؤلفان در زمینه کارآفرینی، با عقیده دراکر در خصوص مفهوم نوآوری اتفاق نظر دارند.

در دنیای پیچیده و رقابتی امروز، نوآوری شاهرگ حیاتی انواع کسب و کارها در عرصه اقتصاد و هر جامعه ای محسوب می شود و می توان گفت که بدون نوآوری هر کسب و کاری محکوم به زوال و نابودی است. کارآفرینان با پیوند نوآوری به نیازهای جامعه، فرصت های بازار را به نفع خود سمت و سو می دهند. به عبارت دیگر نوآوری از عناصر کلیدی فرآیند کارآفرینی است. شومپیتر معتقد است که افراد نوآور با تخریب خلاق در درون نظام اقتصادی، زمینه های رشد و توسعه آن نظام را فراهم می نماید.

نوآوری عمل مختص کارآفرینی است. ابزاری است که توسط آن کارآفرین، منابع ثروت زای جدید ایجاد می کند، یا منابع موجود را غنا می بخشد تا پتانسیل آنها برای تولید ثروت، فزونی پذیرد.

خلاقیت : فرآیند ایجاد هر چیز جدید و با ارزش.

نوآوری : فرآیند ایجاد هر چیز جدیدی که برای فرد، گروه، سازمان، صنعت یا اجتماع، ارزش مهمی داشته باشد. به عبارت دیگر به کارگیری توانایی های ذهنی برای ایجاد یک فکر، ارائه محصول و یا خدمات جدید، نوآوری است.

ابتکار : فرآیند ایجاد هر چیز جدیدی که قبًلا وجود نداشته است.

ابداع :این واژه به معنی آفرینش یا پدید آوردن چیزی از نیستی یا پدید آوردن چیز از ناچیز است (احمدی سید علی اکبر، درویش حسن, ۱۳۸۷)

اهمیت و ضرورت خلاقیت و نوآوری در سازمان ها

همه سازمانها برای بقاء نیازمند اندیشه های نو و نظرات بدیع و تازه اند. افکار و نظرات جدید همچون روحی در کالبد سازمانه دمیده می شودو آن را از نیستی و فنا نجات می دهد. در عصر ما برای بقاء و پیشرفت حتی حفظ وضع موجود، جریان نوجویی و نوآوری را در سازمان تداوم بخشید تا از رکود و نابودی آن جلوگیری شود. (میرمیران سید جلیل, ۱۳۸۴)

خـلاقـیـت و نـوآوری از ویـژگـی هـای خـاص انـسـان اسـت ، زیـرا برگرفته از اندیشه و تعقل است که مختص انسان می باشد

از نظر طرز کار، توانایی های فکری ما را می توان به طریق زیر خلاصه نمود:

• جذب ، توانایی مشاهده و بکار بردن توجه
• . ضبط، توانایی حفظ کردن و بخاطر آوردن
• استدلال ، توانایی تجزیه و تحلیل و قضاوت
• خلاقیت ، توانایی تجسم ، پیش بینی و ایجاد ایده ها

اکـنـون مـاشـین های کامپیوتر سه فعالیت اول را تا اندازه ای انجام می دهند لیکن مسلم به نظر می رسد که هیچ ماشینی قادر به ایجاد ایده ها نخواهد بود. (دکتر الکس اس اسبورن)

از آنـجـایـی کـه رکن اصلی و کلیدی همه سازمان ها نیروی انسانی است و نیروی انسانی اسـت که می تواند در موارد فوق ما را یاری دهد تا بدانیم سازمان خلاق و نوآور بستگی تقریباً تامی نسبت به نیروی انسانی دارد اگر چه سایر ابعاد سازمان خلاق نیز در این مسئله دخیل هستند.

سـازمـان هـا بـا مـحـیـط بـیـرونـی و داخـلی خـود بـه طـور مـسـتـمـر تعامل داشته و تاءثیرپذیر و تاءثیرگذارند. و تغییرات متعدد، گوناگون و پیچیده ای کـه در مـحـیـط بـیـرونـی وجـود دارد کـه سازمان ها نمی توانند نسبت به آنها بی تفاوت بـاشـنـ

در صـورت بـی تـفاوتی و تداوم رفتارهای تکراری در محیط بسته ، این نوع سـازمـان هـا رو بـه نـابـودی بوده و قادر به حفظ وضع موجود نیستند. لذا تداوم و بقاء سازمان ها و تحقق اهداف آنها می طلبد که نهضت خلاقیت و نوآوری را در ارکان سازمان که هـمـانا کارکنان ، مدیران و ساختار سازمانی است پیش بینی و فرآیند آن را ترسیم و به صورت مستمر و فراگیر مطرح سازند تا از سقوط و نابودی در امان باشند. (سلطانی تیرانی)

انعطاف پذیری منطقی سازمان ها در قبال تغییرات گوناگون و پیشرفت های تکنولوژی ، مـوجـب مـی شـود کـه سازمان به روز بوده و سیاست ها، روش ها، برنامه ها و تصمیمات خـود را بـراسـاس ‍ واقـعـیـات تـنـظـیـم نـمـوده و در صورت نیاز تغییرات لازم را ایجاد و اشـکـالات را مـرتـفـع و بـرنـامـه هـای پـیشرفت خود را ترسیم نمایند. در چنین صورتی سازمان ، به بقاء و حیات خود می توانند ادامه دهند و به اهداف مورد نظر دست یابند (سلطانی تیرانی)

بـهـبود و نوآوری مستمر و فراگیر در واقع نوعی کند و کاو منظم برای یافتن شیوه ها و پـاسـخ هـای نو به فشارها و تغییر و تحولات محیطی است چرا که در محیطهای پیچیده و مـتحول امروزی دیگر واکنش های تکراری برای رویارویی با این تغییرات کارآمد نبوده و دائمـاً بـاید در جستجوی راههای جدید برای واکنش در برابر محیط برآمد. به عبارتی آن دسـتـه از سـازمـان هـا و سـیـسـتـم هـایـی در مـحـیـط پـیـچـیـده و پرتحول می توانند به بقاء خود ادامه دهند که به طور مستمر قادر باشند ایده ها و طرح هـای جـدیـدی را کـه لازمـه مـقـابـله بـا فـشـارهـا و تـحـولات مـحـیـطی است ، ایجاد و منتشر نمایند

خلاقیت و مدیریت

هـمـانـطـور کـه اشـاره شـد سـازمـان ها برای تداوم حیات و بقاء و رشد و پیشرفت محتاج خـلاقـیـت و نـوآوری هـسـتـنـد. سـازمـان هـا به خودی خود یک مفهوم هستند که با وجود نیروی انسانی (مدیران و کارکنان ) حرکت ، پویایی و پیشرفت را رقم می زنند.

خلاقیت و نوآوری در سازمانها، دارای سه رکن اساسی هستند که در صورت وجود ویژگی های خلاق در هر یک ، امکان تحقق همه جانبه خلاقیت و نوآوری بوجود می آید. این ارکان سه گـانـه شـامـل مـدیر خلاق ، سازمان خلاق و کارکنان خلاق می باشد که می توان تاءثیر نقش ‍ مدیران خلاق را در راءس این مثلث قرار داد

مـدیـر خـلاق . نـقـش مـدیـر در سـازمـان از سـاخـتـار، نـیـروی انـسانی ، تجهیزات و سایر عـوامـل تـاءثـیـرگـذارتـر اسـت . چـنـانچه مدیر از دانش ، اطلاعات ، تجربیات و هنر لازم مدیریت برخوردار باشد تا حدی که بتواند رهبری سازمانی را نیز عملاً عهده دار گردد، نقش و تاءثیر او دو چندان خواهد شد

نـقـش مـدیـریـت در مـجـمـوعـه هـایـی کـه خـلاقـیـت و نـوآوری از ضـروریـات و عـوامـل اصـلی سـازمـان اسـت بـسـیـار مهم و حساس است ، زیرا مدیریت می تواند توانایی خـلاقـیـت و نـوآوری را در افـراد ایـجـاد، ترویج و تشویق کند و یا رفتار و عملکرد او می تـواند مانع این امر حیاتی شود. هنر مدیر خلاق عبارت است از استفاده از خلاقیت دیگران و پیدا کردن ذهن های خلاق (روزنامه همشهری)

مـدیـریـت خـلاق نـمـی تـوانـد در بـنـد شـیـوه هـای سـنـتـی و مـعـمـول بـاشـد، بـلکـه سـبکی را برای مدیریت برمی گزیند که برای سازمان خلاق و نـوآور مناسب باشد و منجر به محیطی گردد که روح ابتکار و نوآوری در آن حاکم باشد. در سـازمان های خلاق روابط بین مدیران و کارکنان مبتنی بر صمیمیت ، روشنی و تشریک مساعی است و این امر منجر به احساس امنیت و آرامش خاطر در افراد می شود (سید احمد مشیر)

مدیران خلاق در ایجاد فرصت های شغلی مناسب ، فضاسازی محیط سازمانی برای تلاش ‍ بـیـشـتـر کـارکـنـان و بـالا بـردن بـازده سـازمان نسبت به مدیران غیر خلاق ، کارآمدتر عـمـل مـی کـنـنـد. آنـان در ایـن راه بـه گـونـه ای ابـتـکـاری در رفع تنگناها و مشکلات می کوشند (مقاله کارآفرینی و اشتغال)

ویـژگـی هـای مـدیـران خـلاق و کـارآفـریـن . وظـایـف مـدیـران خـلاق از چـنـد زاویـه قـابـل تـاءمل و بررسی است . وظایف مدیران خلاق از نظر ایجاد شرایط، رشد و توسعه خـلاقـیـت مـورد نـظر است که به اختصار مورد بررسی قرار می گیرد. مدیران کارآفرین بـه دنـبـال نـوآوری و تـغـیـیرات جدید هستند. لذا چنانچه شرایط را تدابیر ایجاد وضع مـوجـود فـعـالیـت هـا سـازمـان و مـدیـریـت معنی کنیم ، ایجاد وضع موجود فعالیت کارکنان برعهده مدیران سازمان ها است ، که برخی از مهم ترین مصادیق آن را اشاره می نماییم

• کمک به تغییر و تحول ارزش هـا و هنجارهای نامناسب و نامساعد در کار و تولید. زیرا ایجاد فرصت کار و تلاش نـیازمند اصلاح مقررات ، نگرش ها و محدودیت های دست و پا گیر که مدیران خلاق از عهده آن برمی آیند ضروری است
• ریـسـک پـذیـری و تـحـمـل ابـهـام . آن هـا از شـکـسـت خـوردن نـمـی تـرسـنـد و بـا قـبـول یـک خـطـر بـه دنـبـال بـاز کـردن فـضـای کـار و رقـابـت جـدیـد مـی رونـد. یـعنی قبول ابهامی که پیش بینی پذیر نیست
• اسـتـفـاده درسـت از خلاقیت خود و دیگران . مدیران خلاق و کارآفرین از این ویژگی در خود و کارکنان به نحو درست و مناسب استفاده می کنند
• هـمـاهـنـگ بـا شـرایـط و واقـعـیت ها. مدیران خلاق و کار آفرین با توجه به سرمایه ، مـنـابع انسانی ، تجربه و شواهد علمی ولی هماهنگ با شرایط و واقعیت های کار اقدام می کنند
• تـوجـه بـه آیـنـده و شـکـار فـرصت های طلایی . مدیران خلاق و کارآفرین به آینده توجه دارند و خود و کارکنان را به شکار فرصت های طلایی ترغیب می کنند. آنها در به نـتـیـجـه رسـانـدن فـرصـت هـا و طـرح هـای ابـتـکـاری حـوصـله و تحمل فراوانی دارند و با علاقه به پی گیری آنها می پردازند
• تـصـمـیـم گـیـرنـدگان مستقل . مدیران خلاق و کارآفرین خود تصمیم گیرنده هستند و کـمـتـر تـحـت تـاءثـیـر القائات دیگران [تصمیم سازان ]اند. آن ها متکی به نفس و دارای روحـیـه ای کـامـلاً مـسـتـقل هستند [نه مستبد] به عبارت دیگر اراده قوی از آنان شخصیتی می سـازد کـه مـی تـوانـنـد در برابر ناملایمات مقاومت کنند. آغاز تصمیمات همراه با ریسک و پـذیـرش طـرح هـای نـو نـیـازمـنـد اسـتـقـلال در انـدیـشـه و عمل است
• رشد دهندگی ، علاقه مندی و بهره وری . مدیران خلاق و کارآفرین به شکوفاسازی اسـتعدادهای کارکنان توجه می کنند. مناسب سازی نوع کار با علایق و تخصص کارکنان ، فـراهـم آوردن فـرصت برای تلاش و انجام کار مورد علاقه آن ها، تشویق آنان به ارائه طـرح هـای نـو و قـدردانـی بـجا و کافی از زحماتشان ، به افزایش بازده کاری کمک می کنند(خلاقیت،مدیریت و کارآفرینی)

وظـایـف مـدیران خلاق . مدیران باید بدانند که سازمان آنها مجموعه زنده انسانی است که در تـعامل با ابزار و تجهیزات و مواد می باشد، آنها باید در جهت انطباق و رشد در محیط و بـهبود توانایی یادگیری خود و دیگر عناصر انسانی سازمان تحریک کننده و انتخاب گـر بـاشند. واکنش های انطباقی را در پیکره سازمان تقویت کنند تا استعداد و توانایی نـوآوری را بـهـبـود دهـند. در این صورت مدیران می توانند یادگیری نوآوری را ترویج دهند. لذا مدیران جهت پرورش ‍ افراد خلاق و آموزش آنان ، موارد زیر را باید امکان پذیر سازند

• تحمل مخاطره ؛ کارکنان باید تشویق شوند که بدون ترس از پیامدهای ارائه واجرای یک برنامه آن را تجربه نموده و اشتباهات را به عنوان فرصت های یادگیری به شمار آورند.
• کـاهـش کـنـتـرل بـیـرونـی ؛ قـوانـیـن ، مـقـررات و خـطـ مـشـی هـا و کنترل های مشابه باید به حداقل کاهش یابد
• کاهش تقسیم کار؛ از افراط در تقسیم کار پرهیز شود تا محدودنگر نگشته و وسعت دید را افزایش دهد
• قـبـول ابـهـام ؛ در تـاءکـیـد بـر شـفاف ساختن ، عینی بودن ، مشخص بودن در فرآیند خلاقیت ، پرهیز گردد تا محدوده خلاقیت کاهش نیابد
• تحمل راه های غیر عملی ؛ از جواب های غیر عملی که ممکن است نابخردانه باشد، باید تحمل نمود شاید برخی از راه حل ها در مواقعی منجر به خلاقیت شود
• تـحـمـل تـضـاد؛ تـنوع آراء باید تشویق شود. گرچه هماهنگی و توافق بین افراد و واحدها همیشه به عملکرد موفق منجر نمی شود
• تمرکز بر نتایج تا ابزارها؛ هدف ها باید واضح باشد و افراد باید تشویق شوند کـه راه کـارهـای مـتـعـدد رسـیـدن آنـهـا را در نـظر بگیرند، تمرکز بر نتایج باعث ارائه پیشنهاد و چندین جواب صحیح برای هر مساءله معین می شود
• ارتـبـاطـات هـمه جانبه ؛ ارتباطات باید به طور افقی ، عمودی و مورّب جریان پیدا کند. جریان آزاد ارتباطات باروری نظریات را آسان می کند
• ایـجاد نظام مشارکت جو؛ وقتی که کارکنان بدانند در صورت ارائه نظر، مورد حمایت و تـشـویـق مـدیر قرار می گیرند پیوسته به تفکر و خلاقیت می پردازند اما اگر مدیران بـه افـکار و نظرات نهایی آنها بی اعتنایی کنند، شخصیت انسانی افراد را می شکنند و ابتکار را می خشکانند
• گـسـتـرش گـروه هـای کـار؛ در جـلسـه هـای گـروهـی ، مـسـایـل از جـوانـب مـخـتـلف مـورد بررسی قرار می گیرند و افراد تلاش می کنند نظرات کارسازتری را ارائه دهند(سید جوادین،سید رضا)

محیط مناسب برای خلاقیت در سازمان

خلاقیت در یک محیط مستعد پرورش می یابد (جایی که کشف نظریه های جدید و راه های نوین انجام کار تشویق می شود.)قبول چنین محیط هایی برای بسیاری ازمدیران دشوار است. آنها ممکن است با استمرار فرآیند تغییر که همراه ضروری خلاقیت است راحت نباشد. آنها همچنین توجه دارند که در جو مستعد، کنترل نظم وهزینه اشکال آفرین است.

راههای زیر برای ایجاد محیطی که خلاقیت را در سازمانها تشویق می کند به شرح زیر است:

.۱پذیرش تغییر: اعضای سازمان بایستی معتقد باشند که تغییر برای آنها و سازمان مفید است. این اعتقاد بیشتر زمانی تحقق می یابد که اعضاء و مدیر به اتفاق در تصمیم گیری ها مشارکت داشته باشند و آن گاه که تغییرات، طرح ریزی و اجرا می شود موضوع هایی مانند امنیت شغلی به دقت رعایت شود

.۲تشویق نظریه های جدید: مدیران  سازمانها، از مدیران عالی تا سرپرستان سطوح پایین تر، باید روشن سازند که در کلام و عمل،از نگرش های جدید استقبال می کنند. درتشویق خلاقیت، مدیران باید مشتاق شنیدن پیشنهادهای کارکنان باشند، تعهدهای خود را عمل کنند، یا آنها را به مدیران سطوح بالاتر محول کنند.

.۳اجازه تعامل بیشتر: اگر افراد فرصت تعامل با اعضای گروه خود و دیگر گروه های کار را داشته باشند. چنین تعاملی مبادله  اطلاعات مفید، جریان آزاد نظریه ها و دیدگاه های تازه در مورد مشکلات را حمایت می نماید.

.۴تحمل شکست: ثابت شده که بسیاری از نظریه های جدید غیر مفید و یا نشدنی هستند. مدیران اثربخش می پذیرند و  این اجازه را می دهند که وقت و منابع جهت آزمون بسیاری از نظریه های جدید که احتمالاً ممکن است به کار هم نیایند سرمایه گذاری شوند.

.۵ایجاد هدف های روشن و آزادی جهت تحقق آنها: اعضای سازمان باید هدف و جهت برای خلاقیت داشته باشند. عرضه نمودن راهنماها و فشارهای مناسب همواره به مدیران این امکان را می دهد که روی وقت و پول سرمایه گذاری شده در رفتار خلاق،
کنترلی داشته باشند.

.۶تشخیص: افراد خلاق برانگیخته می شوند تا در وظایفی که مورد علاقه شان است سخت بکوشند. اما مثل همه مردم، آنها هم از گرفتن پاداش برای کاری که به نحو احسن انجام داده اند لذت می برند. با شناخت آنها به وسیله اشکال قابل لمس پاداش مثل اضافه حقوق و افزایش دستمزد، مدیران نشان می دهند که رفتار خلاق در سازمانهای آنها ارزشمند است (زهرا, ۱۳۷۶)

مدیریت خلاقیت سازمانی

افراد در به کارگیری استعدادهای خلاقیت خویش در رسیدن به نتایج، توانایی های متفاوتی دارند، سازمان ها هم در به کارگیری
استعدادهای اعضای خویش جهت تولید محصولات، فرآیندها، یا خدمت جدید، متفاوتند، به همین دلیل مدیران لازم است از فرآیند مدیریت خلاقیت در سازمان ها آگاه باشند و طی مراحل فرآیند، آن را تشویق نمایند، تا سازمان ها با به کارگیری خلاقیت بتوانند اثربخش شده و قادر باشد راه های جدیدتر، بهتر و خلاق تر انجام وظایف را بیابند. فرآیند خلاق در سازمان ها از سه مرحله تشکیل شده است:
الف- ارایه نظریه ها: ارایه نظریه ها در سازمان ها در درجه اول و مهمتر از همه به جریان افراد و اطلاعات بین سازمان و محیط
اطراف آن بستگی دارد.

ب- بهبود نظریه: برخلاف ارایه نظریه، که به وسیله برخوردارهای خارجی، بسیار تحریک می شود، بهبود نظریه به فرهنگ سازمانی وفرآیندهای داخل سازمان بستگی دارد.ویژگی ها، ارزش ها و فرآیندهای سازمانی می توانند بهبود و کاربرد نظریه های خلاق  را حمایت یا جلوگیری کنند.

ج- اجراء: مرحله اجرای فرآیند خلاق در سازمان ها شامل قدم هایی است که می توان به وسیله آنها یک راه حل یا یک اختراعی را به بازار ارائه کرد. (حقیقی محمد علی،بهاالدین برهانی،سحر مشعوف،مجید کرد رستمی, ۱۳۸۰)

ده طریق افزایش خلاقیت

پـروفـسور ((جان آرش مرهورن )) در کتاب مدیریت و رفتار سازمانی ، ده طریق افزایش ‍ خلاقیت را چنین مطرح می سازد:

• بیش از یک پاسخ ((درست )) یا بیش از یک ((بهترین راه )) را جستجو کنید
• از منطقی بودن بیش از حد بپرهیزید. بگذارید فکرتان آزادانه سیر کند
• با قواعد چالش داشته باشید. بپرسید چرا؛ به وضع موجود راضی نشوید
• سؤ ال ((اگر این طور شود، چه خواهد شد)) را مطرح کنید.
• بگذارید ابهام به شما کمک کند و بگذارید دیگران چیزها را طور دیگری ببینند
• از خطا کردن نهراسید، بگذارید آزمون و خطا راهی به سوی موفقیت باشد
• بـرای تـجـربـه کـردن و تـفـریـح وقـت بـگذارید، بگذارید آنها راهی برای کشفیات باشد
• به بیرون از تخصصتان نگاه کنید تا سایر نظرات و دیدگاهها را دریابید.
• از عدم همرنگ شدن حمایت کنید، بگذارید تفاوت ها وجود داشته باشند
• ـبه خـلاقـیـت خـودتـان و دیـگـران بـاور داشـتـه بـاشـیـد، بـگذارید خلاقیت به خود شکوفایی شما کمک کند (مرهون)

موانع خلاقیت

اکثر صاحب نظران و نظریه پردازان خلاقیت و نوآوری بر این عقیده اند که افراد کم و بیش فطرتاً خلاق هستند، اما اگر در یک جامعه افرادی دیده می شوند که اصلا قدرت خلاقیت ندارند و یا عده ای خلاقیت بیشتری از خود نشان می دهند، علتش این است که افراد مختلف به طور غیر ارادی ممکن است از بدو تولد و بلکه قبل از تولد در شرایطی قرار گرفته باشند که موانع کمتری برای رشد و شکوفایی استعداد بالقوه خلاقیت وجود داشته است. بنابراین، همه متخصصین متفق القول هستند که اگر افراد با روش های شناسایی و دفع موانع خلاقیت خود آشنا شوند و آنها را به کار بندند، بر قدرت خلاقیت شان افزوده می شود.

عواملی که بر خلاقیت تأثیر منفی می گذارند:

ارزیابی افراد بر مبنای انتظارات: افراد خلاق به خاطر ترس از ارزیابی عملکرد خود به راحتی نمی توانند فعالیت کنند. چرا که در این شرایط فقط به دنبال برآوردن انتظارات خواهند بود. افراد باید احساس کنند که برای خودشان کار می کنند نه دیگران.

نظارت و مراقبت: افراد اگر احساس کنند که در حین کار چشمانی مراقب آنهاست، کمتر خلاق خواهند بود. باید تلاش شود اگر مراقبتی هم صورت می گیرد، بدون اطلاع افراد باشد.

پاداش: هر چند که پاداش های پولی و سایر پاداش ها محرک های خوبی هستند اما ضرورتاً همیشه انگیزاننده نیستند. افراد خلاق بیشتر به دنبال رضایت درونی هستند تا پاداش های ملموس و غیره .

رقابت: افرادی که در کارشان با دیگران در حال رقابت هستند، خلاقیت کمتری خواهند داشت. متفکر خلاق باید بیشتر به دنبال کم کردن رقابت باشد تا آزادی افراد را برای کشف حوزه های جدید محدود نکند

انتخاب محدود: افرادی که در انتخاب چگونگی انجام کار محدود هستند، کمتر خلاق می باشند. این محدودیت ها بر خلاقیت اثر مخرب دارد.

راه های پرورش خلاقیت در سازمان

خلاقیت در سازمان زمانی عملی می شود که مدیران، محیطی ایجاد کنند که در آن خلاقیت بتواند رشد کند(هم برای خودشان و هم برای کارکنان.) مدیران می توانند با به کار بردن راه های زیر برای پرورش خلاقیت در میان کارکنان خود اقدام کنند:
•از کارکنان خود انتظار خلاقیت داشته باشید؛

• تحمل شکست و یادگیری از آن را به کارکنان خود بیاموزید؛
• روحیه کنجکاوی را تشویق کنید؛
• مشکلات را به عنوان چالش تلقی کنید؛
• آموزش هایی در زمینه خلاقیت به اجرا در آورید؛
• از کارکنان خود حمایت کنید؛
• برای کارهای خلاق، پاداش در نظر بگیرید؛
• الگوهای مناسبی در زمینه ی خلاقیت معرفی کنید(پرداختچی محمد حسین و شفیع زاده حمید, ۱۳۸۵)

مدیریت نوآوری در سازمان ها

انسان های عادی برخلاف نوابغ نیازمند محرکی قدرتمند هستند تا آنها را به سوی تلاش خلاق و پرورداندن آرزوهای بزرگ
هدایت کند.

این عمل بزرگ ترین رسالت شما به عنوان مدیر و مسیری به سوی خودشکوفایی شما است.

برای ایجاد رفتاری خلاق در کارکنان باید نوآوری را به عنوان فرآیندی که قادر به مدیریت آن هستید، مشاهده نمایید

خلق ایده ها : افراد و تیم های را برای تولید ایده هایی به منظور بهبود محصولات، خدمات و فرآیندها و خلق انواعی جدید از آن به کار بگیرید

برداشت ایده ها: این عمل مستلزم استفاده از توان و تلاش گروه های انسانی برای جمع بندی، تحول و ارزشیابی ایده ها است

توسعه واجرای ایده ها: باز هم تیم ها را برای بهبود و توسعه ایده صحیح به منظور پاسخ گویی به نیاز مشتری تشویق نمایید

عامل مشترک در این سه مرحله کار تیمی است. تیم یک گروه کاری است که اعضای آن کمبود مهارت های خود را  درست مانند کامل کردن یک معما تکمیل می نماید. معمولاً نتیجه ی به دست آمده از فعالیت تیم بیشتر از مجموع نتایجی است که اعضاء به طور انفرادی به آن دست می یابند (جلیل, ۱۳۸۴)

نقش مدیر در پرورش خلاقیت و کارآفرینی در سازمان

نقش مدیر در مجموعه هایی که کارآفرینی از ضروریات و عامل اصلی است بسیار مهم و حساس است. زیرا مدیریت
می تواند توانایی و استعداد کارآفرینی را در افراد ایجاد، ترویج و تشویق کند و یا رفتار و عملکرد آنها می تواند مانع این
امر حیاتی شود. هنر مدیر کارآفرین عبارت است از استفاده از خلاقیت دیگران و شناسائی ذهن های کارآفرین. مدیر
کارآفرین باید فضا بیافریند که خودش بتواند کارآفرین باشد و افراد سازمان را نیز برای کارآفرینی تحریک کند و این
فضا، فضایی است که از کار روزمره به دور است و به نحوی تفویض اختیار می کند تا هر کس خود مشکل خودش را
حل کند.

با توجه به تعداد محدود افراد فوق العاده کارآفرین و این که اغلب افراد به طور باقوه دارای استعداد کارآفرینی هستند،
ویژگی های زیر به پرورش این استعداد کمک می کند:

.۱تحمل ریسک: کارکنان باید تشویق شوند که بدون ترس از پیامدهای آن شکست را تجربه کنند زیرا اشتباه ها به
عنوان فرصت های یادگیری به شمار آید.

.۲کاهش کنترل بیرونی: قوانین و مقررات و خط مشی ها و کنترل های مشابه باید به حداق کاهش یابد و خود
کنترلی جایگزین آن شود.

.۳کاهش تقسیم کار: در مشاغلی که کار به طور محدود تعیین شده، در کارکنان ایجاد محدودیت می کند در حالی
که فعالیت های متعدد شغلی، دیدگاه وسیع تری به کارکنان می دهد.

.۴قبول ابهام: تأکید بسیار زیاد بر عینی بودن و معین بودن، کارآفرینی را محدود می کند.

.۵تحمل تضاد: گوناگونی دیدگاه ها باید تشویق شود. زیرا هماهنگی و توافق بین افراد و واحدها لزوماً به عملکرد
موفق منجر نمی شود.

.۶تحمل را ه های غیر عملی: افرادی که جواب های غیر عملی حتی نا بخردانه بیان می کنند، باید تحمل شوند. زیرا
آنچه که در اوایل غیرعملی به نظر می آید ممکن است به راه حل های کارآفرینی منجر شود

.
.۷تمرکز به نتایج ابزارها: هدف ها باید واضح باشند و افراد باید تشویق شوند که راه کارهای متعدد رسیدن به
هدف ها را در نظر گیرند. تمرکز بر نتایج باعث ارایه و پیشنهاد چندین جواب صحیح به هر مسئله می شود.

.۸ارتباط همه جانبه: ارتباط باید به طور افقی و عمودی جریان پیدا کند. جریان آزاد ارتباط، باروری نظریات را آسان
می کند. (مرادی, ۱۳۸۵)

تجزیه و تحلیل

همانطور که گفته شد نوآوری اندیـشه خـلاق تحقـق یافتـه اسـت سـه مجموعـه از متغیرها وجود دارند که می توانند نوآوری را ایجاد کنند یا آن را تحت تـأثیر قـرار دهنـد کـه عبارتنداز ساختار سازمانی، فرهنگ و منابع انسانی در شـمار متغیرهـای سـاختار سـه گـزاره  تأثیرگذار عبارتنداز: ساختارهای ارگانیکی اثری مثبت بر نوآوری دارند زیرا که تخصص کاری
آن ها پایین تر است، قوانین کمتری دارنـد و عـدم تمرکـز در آن هـا بیـشتر از سـاختارهای مکانیکی است همچنین انعطاف پذیری، قدرت انطباق و باور کردن را که پذیرش نـوآوری را   آسان تر می کند بیشتر وجود دارد. ثانیاً دسترسی به منابع فراوان عامـل کلیـدی در نـوآوری است فراوانی منابع به مدیران این توانایی را می دهد که بتوانند برای نوآوری هزینـه کننـد و
شکست ها را بپذیرند در نهایت ارتباط بین واحدها با تسریع در کنش متقابل خطوط سازمانی
به شکستن سدهای احتمالی در برابر نوآوری مدد می رساند.

فرهنگ سازمانی نیز بر نوآوری تأثیر شگرفی می گذارد سازمان هـای نـوآور فرهنگـی مشابه دارند آنها تجربه کردن را تشویق میکنند به موفقیت ها و شکست ها پاداش میدهند و بطور کلی فرهنگ نوآوری دارای هفت ویژگی است:
– ۱پذیرش ابهام

– ۲شکیبایی در امور غیرعملی

– ۳بردباری در مخاطره

– ۴شکیبایی در برخوردها

– ۵کنترل های بیرونی کم

– ۶تاکید بر نتایج نه بر وسایل

– ۷تاکید بر نظام باز

در مقوله منابع انسانی سازمان های نوآور فعالانه آموزش و توسعه دانش اعضای خـودرا آن طور که روزآمد باشد تشویق میکنند امنیت شغلی در سطح عالی برای کارکنـان خـود فراهم میآورند تا ترس از اخراج به خاطر اشتباه را، کاهش دهند و به افراد جرأت مـیدهنـد که تغییرپذیر باشند. (نیلی آرام علی, ۱۳۷۹)

نتیجه گیری و پیشنهادها

سازمانها و شرکتها بر برهه ای از زمان که تحت عناوین مختلف از جمله عصر دانش، عصر فراصنعتی، عصر جامعه اطلاعاتی، عصر سرعت و بالاخره عصر خلاقیت و نوآوری مطرح شده است؛ خود را در جهت مدیریت تغییرات شتابان و دگرگونی های ژرف جهانی آماده می سازند. به گونه ای که خلاقیت و نوآوری به عنوان اصلی اساسی از عوامل مهم بقای سازمانها و شرکتهای جوان پذیرفته شده است. بر اساس این استدلال، کشورهای پیشرفته بر آموزش خلاقیت تأکید بسیار داشته و در این راستا در انتخاب افراد خلاق و نوآور و آینده نگر، که رهیافت  بدیع و خلاق برای مسائل پیچیده ارائه کنند توجه خاص مبذول می نمایند. کارآفرینی نتیجه فرآیند سیستماتیک کاربرد خلاقیت و نوآوری، در تأمین نیازهای و استفاده از فرصتهای موجود در بازار است. کارآفرینان ایده های خلاق خود را از طریق انجام اقداماتی هدف مند (پایه ریزی یک کسب و کار جدید) به واقعیت تبدیل می کنند. کارآفرین فرد نوآوری است که با شناسائی فرصت ها؛ بسیج منابع و قبول مخاطرات؛ کسب و کاری را برای عرضه ی محصول و یا خدمتی جدید به بازار؛ با هدف کسب و سود و موفقیت، راه اندازی می کند. این فرآیند منجر به افزایش ثروت و رفاه اجتماعی، توسعه ی خلاقیت و نوآوری؛ پیشرفت تکنولوژی، و ایجاد اشتغال می گردد . (میرمیران, ۱۳۸۴)

کارآفرینی بدون نوآوری وجود ندارد و آن چه سبب  ایجاد نوآوری و پدید آمدن محصولات جدید و خدمات نو می شود، ایده های خلاق و کشف راه های جدید در نگاه به مسائل و مشکلات و فرصت ها می باشد. از این رو یکی از ویژگی های کارآفرینان خلاقیت است. کارآفرین از میان ایده های ناشی از خلاقیت خود و یا دیگران و ترکیب آن با فرصت های بازار این ایده را با تلاش پی گیر و مستمر به یک فرصت کارآفرینان تبدیل می کند و با راه اندازی کسب و کار به آن عینیت می بخشد. بنابراین  خلاقیت یک توانایی فردی برای یک اختراع یا ایده ای بکر توسط فرد خلاق است و نوآوری توانایی به کار بردن راه حل های خلاق برای مسائل، مشکلات و فرصت هاست، به تعبیر دیگر، خلاقیت فعالیت ذهنی و عقلایی برای به وجود آوردن ایده جدید، نو و بدیع است و نوآوری، عملی ساختن محصول یا خدمت از ایده ای خلاق است.

در اینجا پیشنهادهایی برای ایجاد خلاقیت در سازمانها ارائه می گردد:

۱- همیشه فکر نکنید تنها یک پاسخ صحیح وجود دارد.

۲-به مشکلات به صورت فرصت نگاه کنید.

۳-محل و زمان مشخص را برای کارهای خلاق تعیین کنید و طوری خود را مقید سازید که چه حوصله داشته و چه بی حوصله باشید، باید در زمان و مکان به خصوص کار را شروع کنید.

۴- سرگذشت مخترعین و مکتشفین بزرگ جهان را مطالعه کیند.

۵-تا زمانی که باور نکنید«خلاقیت» رمز و کلید موفقیت، خوشبختی و سعادت دنیوی و اخروی است، کار مؤثری در مورد آن انجام نخواهید داد.

۶-همیشه از نمایشگاه اختراعات و اکتشافات دیدن کنید.

۷-مکان ها و زمان هایی را به طور معمول ایده های جدید به ذهنتان می رسد، شناسایی کرده و سعی کنید روزی یک بار در آن موقعیت  کاغذ و قلم برای یادداشت برداری آماده کنید)

۸-مرتب با خود فکر کنید، اگر مشکل یا مسئله ام حل شود، چه خواهد شد. همین تصور به شما نیرویی برای حل مسئله و دیدن آن از زوایای مختلف می دهد. خلاقیت نمی تواند تحت شرایط فشار ایجاد بشود.

۹- اگر عجله،تشویق یا مشغولیت و نگرانی زیادی دارید ابتدا آنها را برطرف نماید.

پیشنهادهایی که از طریق حمایت های دولت و مسئولین در زمینه ایجاد خلاقیت و نوآوری موثر است می توان به شرح زیر ارائه نمود:

۱-حمایت و پشتیبانی و تشویق کسانی که از خود نظر و ایده های  خلاقانه بروز می دهند؛ اگر این مهم بعنوان استراتژی (راهبردی) دولت تعیین شود، تعیین اهداف روشن، امکانات تحقیقاتی، حمایت مالی، سیستم پاداش دهی و تکریم و احترام امور آنها در کشور نهادینه خواهد شد. .

۲-یکی از عوامل مهم در کشور، ساختار مناسب دولت و تشکیلات  متناسب با اهداف مورد نظر است. دولت باید از وضعیت فعلی به وضعیت سیاست گزار و ناظر تبدیل شود. اصلاح ساختارها و روش ، مدیریت خدمات با توجه به قوانین مادر مانند ابلاغ سیاست اصل کشور فراهم شده و عزم و جدیت دولت برای تحول می تواند این مهم را به ثمر برساند. .

۳- تدوین برنامه فرهنگی؛ رسانه ای برای نهادینه کردن نوآوری درزندگی فردی، سازمانی و اجتماعی با استفاده از ابزار قدرتمند هنر به ویژه توسط رسانه ی ملی برای ایجاد و تقویت روحیه تحول و نوآوری در تک تک افراد ملت.

۴-ارتباط واقعی و حقیقی بین پژوهش و مسایل راهبردی و  کارکردی کشور، به عبارت دیگر حضور دانشگاهیان در متن جامعه، آسیب شناسی مشکلات مدل سازی بومی و انجام تحقیقات کاربردی و در نهایت تدوین مدل بومی برای حل مشکلات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، فنی، تولیدی و در نتیجه تعیین تیمی با اختیارات کافی از سوی رییس جمهور و ایجاد فضای پاسخگویی به این مهم کمک خواهد کرد. .

۵-ارج نهادن به پژوهش از سوی دولت، مسئولین و مراکز آموزشی کشور؛ با پژوهش می توان به نوآوری رسید و پژوهش زیر بنای نوآوری و خلاقیت محسوب می شود.

۶-.سیاست های تشویقی برای ایجاد سازمانهای نوآور از سوی دولت؛ برای تشویق افراد به ایجاد و تأسیس سازمانهای  نوآور باید به ترغیب افراد به کارآفرینی، حرکت ملی مساعدت به ایجاد بنگاههای عرضه کننده فناوریهای نوآورانه، ایجاد مراکز رشد مرتبط با موسسات پژوهشی دولتی و مساعدت در تأمین منابع سرمایه گذاری اولیه پرداخته شود.

منابع

۱- «مبانی کارآفرینی»، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور،چاپ اول. ۱۳۸۷ . احمدی، سید علی اکبر و درویش، حسن؛

۲-«کارآفرینی»، همدان: انتشارات فراگیر هگمتانه، چاپ دوم.۱۳۸۷. احمدی مقیم، عباس

۳-«مدیریت رفتار سازمانی»، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور، چاپ چهارم.۱۳۷۶. برومند، زهرا؛

۴-«درآمدی بر کارآفرینی سازمانی»، تهران: انتشارات ارسباران.۱۳۸۵. پرداختچی،محمد حسن و شفیع زاده، حمید

۵-«مدیریت کارآفرینی»، کرج: انتشارات مؤسسه تحقیقات و آموزش مدیریت وابسته به وزارت نیرو، چاپ اول.۱۳۸۵. حسن مرادی، نرگس؛

۶-«مدیریت رفتار سازمانی»، تهران: انتشارات ۱۳۸۰. حقیقی، محمدعلی، با همکاری بهاالدین برهانی، سحر مشعوف، مجید کرد رستمی؛( ترمه، چاپ اول. )

۷-« مبانی کارآفرینی(کارآفرینی عمومی)»، ارومیه: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد ارومیه، چاپ دوم.۱۳۹۱. رنجبریان، رسول،

۸-«روابط صنعتی (نظام روابط کار)»، تهران، انتشارات مرکز نشر دانشگاهی، چاپ سوم. ۱۳۸۶. زاهدی، شمس السادات؛

۹- «اصول و مبانی کارآفرینی»، تهران: انتشارات کیا، چاپ ششم. ۱۳۸۶ .سعیدی کیا، مهدی

۱۰-خلاقیت جوهره کارآفرینی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، جلد دوم.۱۳۸۵. صمدآقایی، جلیل؛ (.۵۸-۶۳، صص ۱۱۰)

۱۱- «مدیریت خلاقیت و نوآوری در سازمان»، مجله تدبیر، شماره ۱۳۸۰. عالی، صمد؛ (.۹۱-۹۸، صص ۲۶)

۱۲-«خلاقیت نوید بخش آینده ای درخشان برای همه افراد بشر»، رهیافت، شماره ۱۳۸۰. قاسم زاده، حسن؛ ( .۳۳-۴۰، ص ۲۶)،

۱۳-«خلاقیت و نوآوری سازمانی و فناورانه»، رهیافت، شماره ۱۳۸۰. گلستان هاشمی، سید مهدی؛

۱۴-«سازمان و مدیریت، رویکردی پژوهشی»، تهران: انتشارات ترمه، چاپ دوم.۱۳۸۰. مقیمی، سید محمد؛

۱۵- «خلاقیت و نوآوری(فردی، گروهی و سازمانی)»، تهران: انتشارات گهر، چاپ اول.۱۳۸۴. میرمیران، سید جلیل؛

۱۶.Greenberg . Jerald & Baron .Robert . A, )2006( , Behavior in Organizations. Prentice Hell international,inc , seventh edition.