رنگرزی یا صباغی به رنگ کردن الیاف، نخ‌ها، پارچه و لباس گفته می‌شود که توسط مواد رنگ‌زا تحت تأثیر عواملی همچون زمان و درجه رنگ می‌شوند رنگرزی و یا رنگ کردن الیاف و نخ و پارچه را می‌توان از کهن‌ترین هنرهای برآمده از ذوق و قریحه‌ی بشر دانست که در چند سال گذشته در بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده کشور از رونق خوبی برخوردار بود. دانش رنگرزی سینه‌به‌سینه منتقل و این حرفه فعالیتی موروثی بوده است.
رنگرزی مهارتی است که طی آن ماده رنگ‌زا در درجه حرارت هدایت‌شده و زمان مشخص، داخل الیاف و یا کالای منسوج (بافته‌شده) نفوذ کرده و آن را رنگ می‌کند. در رنگرزی، ماده رنگ‌زا به‌طورکلی، به همه مواد طبیعی و یا شیمیایی که قابلیت رنگرزی الیاف و یا منسوجات رادارند اطلاق می‌شود. رنگ کالای رنگرزی شده نباید به‌آسانی در اثر شستشو و یا در برابر نور از بین برود. رنگرزی و چاپ دو روش رنگ کردن پارچه هستند که البته تفاوت‌های اساسی با یکدیگر دارند. رنگرزی سنتی و رنگرزی صنعتی دو روش متداول رنگرزی می‌باشند. کاربری رنگرزی سنتی با نوین شدن صنعت نساجی، رفته‌رفته کاهش پیداکرده است.
هنر رنگرزی در استان زنجان از تنوع بالایی برخوردار است و این تنوع را می‌توان در تاروپود فرش‌های اصیل زنجانی مشاهده کرد. قدمت هنر رنگرزی سنتی در استان زنجان برمی‌گردد به دوران مردان نمکی که یک‌پایه تاریخی مستند برای استان زنجان است. با استناد به پارچه‌های رنگرزی شده مردان نمکی قدمت این هنر در زنجان به ۲۳۰۰ سال می‌رسد و می‌توان به جرأت ادعا کرد که در آن زمان در استان زنجان فعالیت‌هایی در زمینه رنگرزی پارچه و نخ انجام‌شده است. رنگرزی از صنایع وابسته و اصلی فرش‌بافی است و این صنعت از دیرباز بین خانواده‌ها مرسوم بوده است. رنگرزی هنری زیبا و درعین‌حال مشکل است و در رنگ کردن تاروپودها باید دقت زیادی شود چرا که این رنگ‌ها موجب ارزشمند شدن فرش‌ها می‌شود.
امروزه اساس کارگاه‌های رنگرزی در زنجان بر وجود چند پاتیل مسی یا چدنی و انواع رنگ‌های شیمیایی است و درگذشته به خاطر استفاده از رنگ نیل انواع خمره‌ها با تغار لعاب‌دار نیز در کارگاه در یک ردیف به ترتیب از غلطت رنگ بالا تا ضعیف استقرار داشتند.
نتایج حاکی است که این استان از گذشته یکی از مناطق غنی رنگرزی ایران بوده است و در وضعیت موجود کاهش فعالیت رنگرزی، کاربرد رنگ‌زاهای جوهری و شیمیایی به‌جای رنگ‌زاهای گیاهی و طبیعی و رنگرزی خانگی به‌جای رنگرزی کارگاهی در تغییر روش رنگرزی الیاف فرش نقش اصلی را دارا است. تجارب و دانش گذشتگان در استفاده از رنگ‌های طبیعی گیاهان همچون پوست گردو و انار، حنا، برگ مو، روناس صمغ حاصل از درختان، زعفران و عناصری چون گل یا خاک رس و زاج و غیره شایع بوده و هنوز هم در بعضی از نقاط به‌ویژه روستاها کاربرد دارد.
کارگاه‌های رنگرزی سنتی اشکال متفاوتی دارند و معمولاً یک ردیف پاتیل (خُم رنگرزی) در دیوار کارگاه تعبیه‌شده که بسته به نوع رنگ کاربردی، پاتیل‌ها از چدن یا مس ساخته‌شده و زیر هرکدام اجاقی قرار می‌دهند. ابتدا پشم موردنیاز را به‌صورت بی‌رنگ تهیه می‌کنند. آن را داخل آب به مدت ۲۴ ساعت می‌خیسانند.
پشم‌ها با توجه به تعداد رنگ‌های موردنیاز و اندازه در نظر گرفته‌شده- جدا کرده و هر قسمت را درون نایلون جداگانه‌ای می‌ریزند. استفاده از نایلون در رنگرزی پشم، مانع از نمدی شدن آن در اثر جوشاندن زیاد شده و همچنین از تیره شدن رنگ بر اثر فعل‌وانفعالات شیمیایی درون ظرف جلوگیری می‌کند. دندانه موردنظر را در آب حل کرده و داخل پشم‌ها می‌ریزند. با هم زدن پشم دندانه را به تمام قسمت‌های آن می‌رسانند. سپس پشم را داخل ظرفی که آب آن جوشان است، قرار می‌دهند. به مدت یک ساعت داخل آب جوشان می‌ماند و بسته به تیرگی و روشنی رنگ مدت‌زمان جوشاندن را تنظیم می‌کنند و در تمام مدت الیاف را با چوب، زیر آب می‌گردانند.
پس از دندانه کردن، سرد شدن پشم باید به‌تدریج صورت بگیرد (حدوداً ۲۴ ساعت)، پس از سرد شدن کامل، پشم را می‌شویند. رنگ‌دانه را به پشم اضافه نموده و خوب هم می‌زنند تا رنگ به تمام قسمت‌های آن برسد. مدت‌زمان جوشاندن پشم با رنگ‌دانه، حدوداً ۳ الی ۴ ساعت است. سرد شدن پشم در این مرحله نیز باید به‌تدریج صورت بگیرد. پس از سرد شدن پشم شستشوی نهایی انجام می‌گیرددر هر مرحله از شستشو از مواد شوینده‌ی ملایم استفاده می‌شود. میله چوبی محکمی درون دیوار بالای خمره‌ها قرار دارد که کلاف‌ها را روی این میله آویزان می‌کنند تا آب آن بچکد و الیاف هوا بخورد، ازآنجا کلاف‌ها را روی تیرهای ضخیم آویزان می‌کنند تا خشک شود.
رنگ‌ها ازنظر منشأ آن به دو دسته طبیعی و مصنوعی تقسیم می‌شوند.
۱- رنگ‌های طبیعی: منشأ گیاهی، جانوری و معدنی دارند. رنگرزی با آن‌ها به زمان و مهارت زیادی نیاز دارد.
۲- رنگ‌های مصنوعی: رنگ‌هایی که از مواد شیمیایی و مصنوعی تهیه می‌شود که شامل رنگ‌های جوهری و کرُمی است.
خوشبختانه استان زنجان به علت وجود توانمندی‌های بسیارش در کلیه ابعاد تخصص، کاربردی، اقتصادی و اقلیمی می‌تواند نقش مهم و گسترده‌ای را احیا و بازپروری این هنر و صنعت در طیف گسترده‌ای در بردارد و امیدواریم که با این بسیج همگانی در این گستره پهناور با تنوع محصولات کشاورزی و خودرو و توجه به گیاهان صنعتی و نگهدار گام‌های مؤثری در پرورش کاربرد بهینه این فناوری انجام دهیم.
در زمان‌های گذشته در روستاها و خانه‌های شهری که قالیبافی رواج داشت، افراد در منزل خود از گیاهانی همچون برگ مو، روناس، پوست گردو، پوست پیاز، پوست انار و زاج برای ثابت شدن رنگ پشم استفاده می‌کردند و در بافت فرش و گلیم از آن استفاده می‌کردند. کارگاه رنگرزی و محل دادوستد الیاف پشمی و نخی این اقوام، جنب تیمچه بازار بوده که از بازار زنجان به‌طرف خیابان کمربندی خیام امتداد داشته است.
ولی امروزه به علت رواج رنگ‌های شیمیایی شیوه رنگرزی سنتی کمرنگ شده است و تعداد اندکی از کارگاه‌های رنگرزی شیمیایی در کاروانسرای شاطر علی، حاج شامی بالا و پایین، سرای نهالی و حاج فتح اله مشاهده می‌گردد. رنگرزان ماهری چون: مرحوم ولی قره خانی، مرحوم حاج قربانعلی صباغی، مرحوم عبدالله اورنگی و مرحوم حاج احمد، زندگی می‌کردند که با تلاش، سخت‌کوشی و پشتکار و با استفاده از گیاهان رنگ‌زا الیاف پشمی و پنبه‌ای را رنگ‌آمیزی می‌کردند و قالی زنجان را غنا می‌بخشیدند. به علت رکود این صنعت اکثر پیشکسوتان رنگرز استان از این کار کناره‌گیری کردند و تنها چند نفر هنوز هم به این شغل اهتمام دارند که ازجمله: آقای بختیاری، حاج زید اله ندرلو و فرهاد یادگاری هستند.
میراث آریا
