1. یادداشتها
  2. یادداشت
  3. کسی نیست که آب را یاری کند ؟

کد خبر: 7418

کسی نیست که آب را یاری کند ؟

چند دهه ای است که آبهای سطحی و زیرزمینی مورد بی مهری همه مصرف کنندگان بخش های مختلف مصرف و متولیان امر مدیریت قرار گرفته و این روند نامبارک ، با شدت بیشتری پیش می رود . تغییرات جزئی اقلیم نیز هم سو با اقدامات غیر اصولی ساکنان حوضه آبریز ،‌ دردی بر آلام این مایع ارزشمند می افزاید . از سویی دیگر ، اما مدیران و مسؤلان متولی آب نیز هر کدام به نوبه خود ، اقدامات و برنامه های سودمند برای نجات آب انجام نمی دهند . کاهش رواناب های سطحی و خالی بودن مخازن سدها ،‌ خشک شدن چشمه ها و قنوات ، افت سطح آب های زیرزمینی و کاهش آبدهی چاه ها ، مؤید این نکته بسیار مهم است .

براستی علت این همه مشکلات و بحران ها در حوزه آب چیست ؟‌ آیا اگر به دنبال مقصر باشیم ، جامعه قصور داشته یا دولت ؟ یا تغییرات آب و هوایی عامل اصلی حوادث پیش روست ؟ مسلم این است که همه عوامل یاد شده در ایجاد بحران آب ، نقش خود را به نحوی ایفا نموده اند . از حدود دو دهه گذشته ، احداث سدهای کوچک و بزرگ در استان زنجان آغاز شده و قرار براین بود که بیش از نود هزار هکتار از اراضی کشاورزی پایاب سدهای در حال احداث ، تحت پوشش سیستم های آبیاری و زهکشی ، سیراب شوند . طولانی شدن روند اجرای سدها و تاخیر در تحویل اراضی کشاورزی مجهز به سیستم های آبیاری و زهکشی ، افزایش جمعیت و کمبود اشتغال در سایر بخش های اقتصادی ، سبب هجوم کشاورزان به آبهای زیرزمینی و حفر چاه های غیر مجاز گردید .

نظارت ضعیف و ناکافی دولت بر برداشت های غیر مجاز آب و همچنین تصویب و اجرای طرحهای خودکفایی و توسعه کشاورزی ،‌ که حداکثر بهره برداری بی برنامه از آب را به همراه داشته است ،‌ از علل تشدید بحران آب های سطحی و زیرزمینی بوده است . از سویی دیگر افزایش دمای محیط و تغییر الگوی بارش از نوع برف به باران ، عوامل مؤثر در کاهش حجم روان آبها و افزایش تبخیر از سطح آزاد آب و خاک شناسایی شده اند . در شرایط فعلی حجم روان آبهای سطحی ایجاد شده در برخی رودخانه های استان ، به میزان دو سوم نسبت به سال های گذشته ، کاهش یافته است .

نتیجه حاصل از حفر چاه های غیر مجاز و برداشت مازاد بر نیاز آب در چاه های مجاز استان ، افت سالیانه سطح آب زیرزمینی به میزان ۲۵ متر در ۲۰ سال گذشته ، در برخی از دشت های استان زنجان بوده است . افت سطح آب زیرزمینی منجر به  نتایج ناگوارتری همانند کاهش کمیت و کیفیت آب کشاورزی و به ویژه آب شرب شده و ضمن ناپایدار نمودن توسعه همه جانبه استان ، فرونشست های احتمالی و مهاجرت ساکنین منطقه را به دنبال خواهد داشت .

همچنانکه در بخش هایی از استان مجاور یعنی همدان ، فروچاله های کوچک و بزرگی روی داده است . گفتنی است در طی سالهای اخیر ، میزان آبدهی چاه های آب کشاورزی و شرب استان در بسیاری از دشت ها ، از یک سوم تا ۵۰ درصد کاهش نشان می دهند .

بروز وضعیت نامیمون حاضر در بخش آب سطحی و زیرزمینی ، تنها به علت تعدد چاه های غیر مجاز و برداشت های مازاد از چاه های مجاز نیست ،‌ بلکه مصرف بی رویه و بدون نظارت نهاده با ارزش دیگری همچون برق و سوخت های فسیلی نظیر گازوئیل در چاه های آب ، از عوامل اصلی و بسیار مؤثر در تشدید بحران آب بوده که متأسفانه این مورد هم از نظر مدیران استان ، مغفول مانده است . طی بررسی های بعمل آمده حدود یک سوم از چاه های آب مجاز و برقدار کشاورزی ، بیش از چندین برابر مقادیر قرارداد با شرکت توزیع نیروی برق استان ، از انرژی برق استفاده می نمایند . مطالعات موجود ، حکایت از مصرف بیش از ۱۱۰ گیگاوات ساعت برق ، مازاد بر میزان مصرف مجاز در چاه های آب مجاز کشاورزی دارد . طبق رابطه موجود بین میزان مصرف انرژی و میزان مصرف آب در چاه ها ، بخش عمده ای از حجم آب مازاد برداشت شده از چاه های مجاز استان ، متأثر از مصرف غیرمجاز برق می باشد .

صرف نظر از همه موارد فوق ، اما بر اساس شاخص های اقلیمی ، استان زنجان در منطقه خشک و سرد واقع شده و همه ساله شرایط خشکسالی بر آن حکم فرماست . همچنین با توجه به مصرف بیش از ۶۰ درصد از آب تجدیدپذیر و کاهش میزان سرانه آب به کمتر از ۵۰۰ مترمکعب در سال ، استان زنجان به ترتیب از نظر شاخص آسیب پذیری منابع آب و شاخص فالکن ، از آستانه تنش آبی عبور کرده و وارد مرحله بحران آبی شده است .

اما براستی چه باید کرد ؟ آیا باید دست روی دست گذاشت و شاهد نابودی و خشک شدن کامل منابع آب سطحی و زیرزمینی بود ؟ همه ساله طرح های متعددی توسط دولت همانند آبخیزداری ، تعادل بخشی آب های زیرزمینی و تغذیه مصنوعی آبخوان ها ،‌ افزایش راندمان انتقال و توزیع آب  و کاهش هدررفت آب کشاورزی و شرب شهری و روستایی اجرا می شود . اما با توجه به کمبود اعتبارات و کندی عملیات اجرای طرح ها و از طرفی کاهش ظرفیت اعتقادی مردم و تشدید فرهنگ مصرف گرایی در آنها ،‌ اثر بخشی فعالیت های یادشده ، چندان مؤثر واقع نمی شود . حتی در اکثر مناطق ، اجرای طرح های تعادل بخشی ، تغذیه مصنوعی و آبخیزداری با اعتبارات دولتی ، منجر به بهبود سفره آب زیرزمینی و ایجاد توقع در بهره برداران ، برای برداشت هر چه بیشتر آب شده است .

در طی سال های اخیر کلیه مسائل و مشکلات حوزه آب توسط کارشناسان و متخصصین امر شناسایی و راهکارهای خوبی نیز برای حل بحران آب در استان و کشور ارائه شده است . گویی اما مسئولان و تصمیم گیران صدای کارشناسان آب را نمی شنوند یا اصلاً جدی نمی گیرند . به نظر نگارنده این یادداشت ، هم اکنون می توان مشکلات و تنگناهای اصلی بخش آب استان زنجان را در چهار عامل اصلی زیر تشریح نمود :

الف ) وجود بیش از ۸ هزار حلقه چاه غیرمجاز که سالیانه بیش از ۳۰۰ میلیون مترمکعب از آبهای زیرزمینی را برداشت می نمایند . با وجود قانون تعیین تکلیف چاه های فاقد پروانه مصوب سال ۱۳۸۹ و مسائل و مشکلات عدیده پیش روی اجرای این قانون ضعیف که اجرای آن برای برخورد قانونی با متخلفین ، بیش از دو سال به طول می انجامد ، متأسفانه همه ساله بر تعداد چاه های فاقد پروانه افزوده شده و بهره برداران از این چاه ها ، علاوه بر تشدید بحران آب استان ،‌ با مصرف بی رویه سوخت های فسیلی به ویژه گازوئیل و تهیه آن از مجاری غیر قانونی و قاچاق ، بحران دیگری به نام بحران انرژی در آینده را کلید می زنند .

ب ) برداشت سالیانه ۱۵۰ میلیون متر مکعب آب از چاه های آب مجاز استان ، ضمن مصرف بی رویه انرژی برق و گازوئیل و عدم مدیریت صحیح و نظارت مستمر بر این مهم ، یکی دیگر از مشکلات عمده در بخش آب می باشد . بر اساس آمار و اطلاعات موجود در شرکت آب منطقه ای استان ، قریب به ۱۲ هزار حلقه چاه مجاز در کلیه بخش های مصرف در استان وجود دارد . از این تعداد کمی بیش از ۵۰ درصد چاه ها برقدار هستند و در تعداد ۱۸۰۰ حلقه از آنها ، کنتور حجمی نیز نصب شده است . اما نکته مهم این است که با برداشت بی رویه آب از چاه های مجاز و افت سطح آب زیرزمینی و در نتیجه انجام عملیات کف شکنی ، بر عمق این چاه ها افزوده شده و با تقویت یا تعویض منصوبات سر چاه ،‌ مازاد برداشت آب استمرار یافته است.

ج ) فقدان برنامه ریزی استفاده مناسب از منابع آب سطحی استحصالی و تنظیم شده و نیز پساب های شهری و فاضلاب ها ، عامل مهم دیگری در تشدید بحران آب می باشد . طی سالیان گذشته ، ایستگاه های پمپاژ آب ،‌ سدهای کوچک و بزرگ و شبکه های آب و فاضلاب در استان ایجاد شده است . تاکنون اما برنامه ریزی مناسبی در خصوص استفاده صحیح از منابع آب حاصل از این طرح ها ، صورت نگرفته است . به عنوان نمونه حجم عمده ای از آب موجود در یکی از سدهای در حال بهره برداری استان به بخش صنعت تخصیص یافته است ، اما صنایع مذکور تا ۱۰ سال دیگر هم به بهره برداری نخواهند رسید .

در حالیکه شبکه آبیاری اراضی پایاب سد اجرا شده و آماده بهره برداری توسط کشاورزان یا سرمایه گذاران می باشد که نیاز به تخصیص آب دارد .  این اقدام منجر به معطلی پروژه آماده بهره برداری بخش کشاورزی و از دست دادن فرصت درآمد و استفاده به موقع از ظرفیت های خالی استان در بخش اقتصادی می شود . آب خروجی از شبکه توزیع آب زنجان در محدوده جنوب شهر و فاضلاب تولیدی از شبکه فاضلاب در تصفیه خانه آن ، نمونه های دیگری از منابع آب قابل برنامه ریزی هستند که می توان با روشهای مناسب مدیریتی ، در بخش های مختلف مصرف و با اولویت تامین آب مورد نیاز صنعت استان ، نهایت بهره را برد .

د ) فرهنگ مصرف گرایی آب بین بهره برداران در کلیه بخش های مصرف رسوخ نموده است . بررسی های اولیه نشان دهنده تولید یا عرضه آب ارزان و بیش از نیاز یا تقاضای مصرف کنندگان در بخش های مختلف مصرف می باشد . این امر سبب کاهش راندمان مصرف آب و افزایش هدر رفت آن شده است . حداقل هدررفت آب در بخش کشاورزی ۶۰ درصد و در بخش شرب نیز بیش از ۲۵ درصد می باشد .

اما راه حل این معضلات چیست ؟ آیا باز هم تفکر سازه ای جوابگو خواهد بود ؟ کشورهای دیگری که با بحران آب روبرو شده و به سلامت آن را کنترل کرده اند ، چه اقداماتی انجام داده اند ؟ با توجه به اینکه در استان زنجان حدود نیمی از اراضی مستعد اجرای سیستم های نوین آبیاری به این سیستم ها مجهز شده ، بیش از ۵۰ درصد چاه های مجاز برقدار هستند و آب تحویلی و مصرفی در شبکه های توزیع آب شهری و روستایی قابل سنجش هستند ، آیا نمی توان با ساز و کارهای نرم افزاری و تفکر غیر سازه ای و با تحویل آب مورد نیاز واقعی ،‌ شدت بحران آب را کاهش داد ؟

برخی از کشورها با سیاست حفظ منابع آب موجود ، مدیریت برداشت ، انتقال و ذخیره سازی آب ،  مدیریت سختگیرانه تقاضای آب ، گسترش استفاده از پساب فاضلاب تصفیه شده برای آبیاری ، استفاده از سفره های آب زیرزمینی به عنوان مخازن آب ضمن تقویت آنها با انتقال و نفوذ فاضلاب تصفیه شده و عملیات پخش سیلاب ، اصلاح ساختار برای ارتقاء پایداری مالی بخش مدیریت آب با اعمال تعرفه های عادلانه ، مدیریت آبخیزداری ، کنترل سیلاب و توسعه جنگل کاری و منابع طبیعی و توسعه بهره وری در بخش کشاورزی ، از مرحله بحران آب عبور کرده اند .

با عنایت به شرایط موجود استان زنجان در خصوص وضعیت آب تولیدی ، تخصیص یافته و مصرفی در کلیه بخش های مصرف ، موارد زیر علاوه بر سیاست های ملل موفق در زمینه کنترل بحران آب ، ضروری و از نظر اولویت اقدام ، در صدر تصمیمات بزرگ قرار دارند :

الف) مدیریت یکپارچه منابع آب استان و تعریف ساختار مناسب برای تمرکز تصمیم گیری و نظارت بر اجرای برنامه ها

ب ) عرضه انرژی متناسب با نیاز چاه های  آب کشاورزی و صنعت و اعمال جریمه و عدم ارائه خدمات در صورت مصرف مازاد بر نیاز در یک برنامه میان مدت . ضمن اینکه با ایجاد زیرساخت سیستمی تحویل انرژی و آب متناسب با نیاز بهره برداران و استفاده از فناوری های اطلاعات و ارتباطات ، می توان مدیریت آب در استان را نهادینه نمود . در این حالت تغییر الگوی کشت ، سرعت نفوذ تکنولوژی در واحدهای تولیدی و افزایش بهره وری آب ، با سرمایه گذاری خود بهره برداران ، انجام می پذیرد.
ج ) ارایه پیشنهاد و پیگیری اصلاح قانون تعیین تکلیف چاه های فاقد پروانه برای کاهش زمان فرایند طولانی آن .

د ) اصلاح نگرش و تفکر جامعه در خصوص مسائل آب ، آینده نگری عمیق و تلاش در جهت حفظ محیط زیست برای آیندگان ، به عنوان ابزار اصلی تفکر توسعه پایدار ،‌ یاری رسان آب در گذر از این مرحله خطرناک خواهد بود .

 

گزارش خطا / تخلف

نوع تخلف یا مشکل را مشخص کنید *
Select an option
توضیحات *
Fill out this field

تبلیغ در همدلی
خبر بعدی
مهم‌ترین تهدید زیست محیطی زنجان کدام است؟
خبر قبلی
قرارداد اجرای فیبرنوری به طول ۵۴ کیلومتر در زنجان امضا شد
مطالب مرتبط

ـ دیدگاه های ارسال شده، پس از تایید در وب سایت منتشر خواهد شد.
ـ پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
ـ پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیرمرتبط با خبر باشد منتشر نخواهد شد.

0 نظرات
بازخورد (Feedback) های اینلاین
مشاهده همه دیدگاه ها
آخرین اخبار
پربحث ترین اخبار
یادداشت
فهرست